بازسازی ایران از دل محله‌ها

الهام یوسفی_ گروه سیاسی: رئیس‌جمهوری این روزها در همه نشست‌های کشوری و استانی از «مدیریت محله‌محور» سخن می‌گوید؛ الگویی که به باور او می‌تواند حلقه گمشده حکمرانی مردمی در ایران باشد. پزشکیان این مدل را راهی برای کاهش آسیب‌های اجتماعی، افزایش همبستگی ملی و ارتقای کیفیت زندگی مردم می‌داند.

مأموریت اجرای این طرح به سازمان امور اجتماعی وزارت کشور سپرده شده و طراحی مدل اجرایی آن بر عهده سیدمحمد بطحایی، معاون اجتماعی وزیر کشور است. در گفت‌وگو با بطحایی که سابقه وزارت آموزش و پرورش در دولت دوازدهم را نیز در کارنامه دارد، ابعاد، اهداف و چالش‌های طرح «مدیریت محوله‌محور» را بررسی کرده‌ایم.

آقای بطحایی، به عنوان اولین سؤال، اساساً طرح مدیریت محله‌محور بر چه مبنای قانونی استوار است؟

این طرح هم از منظر قانونی و هم از نظر اجرایی، پشتوانه محکمی دارد. از یک سو در راستای تحقق حقوق شهروندی و افزایش رضایتمندی اجتماعی است و از سوی دیگر، بر اساس بند «ث» ماده ۸۵ قانون برنامه هفتم پیشرفت کشور طراحی شده است.

طبق این ماده، باید از ظرفیت گروه‌های مردمی، جهادی، حلقه‌های میانی و ساکنان محله‌ها برای شناسایی و حل مسائل محلی و ارتقای امنیت استفاده شود. در واقع «شبکه مدیریت محله‌محور» ابزاری برای تحقق همین هدف است.

 مدیریت محله‌محور چه تفاوتی با الگوهای پیشین دارد؟

در این رویکرد، مردم دیگر فقط مخاطب خدمات دولتی نیستند، بلکه عامل و شریک اصلی در اداره محله خودشان هستند. ساکنان محله‌ها با مسئولیت‌پذیری و انسجام محلی، در فرآیند تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و نظارت مشارکت می‌کنند. به عبارت دیگر، محله‌ها به واحدهایی پویا برای شناخت نیازها، ارائه راه‌حل‌های بومی، ارتقای امنیت و بهبود کیفیت زندگی تبدیل می‌شوند.

در واقع، ما «مدیریت از بالا به پایین» را به «مدیریت مشارکتی از پایین به بالا» تغییر داده‌ایم. هدف این تغییر رویکرد هم این است که محله‌ها به واحدهایی زنده و اثرگذار در اداره کشور تبدیل شوند. 

در یک محله نهادهای مختلفی حضور دارند، از نهاد خانواده تا نهاد دین در قالب مساجد و مانند اینها. در طرح محله محوری، کدام از نهادها نقش و مشارکت دارند؟

تقریباً همه نهادهای محلی، یا همه نهادهای حاضر در محله در این طرح مشاکت دارند، یا اینکه مشارکت آنها در اجرای این طرح لحاظ شده است.

به این ترتیب، همه سمن‌ها می‌توانند در کارها و امور مربوط به محله‌ها مشارکت کنند؛ از مسجد و پایگاه بسیج گرفته تا شوراهای محلی، مراکز بهداشتی، معتمدین محلی، تشکل‌های مردمی، دهیاری‌ها و شهرداری‌ها، همه جزئی از ارکان این طرح هستند.

علت اینکه حضور یا مشارکت این نهادها در طرح «مدیریت محله محور» تعریف و لحاظ شده است، این است که محور اصلی این طرح، همکاری و هم‌افزایی نهادهای مستقر در محله است.

به عبارت دقیق‌تر، قرار نیست دولت هزینه‌های جدیدی تحمیل کند، بلکه دولت وظیفه دارد میان نیاز محله و خدمات موجود هماهنگی ایجاد کند. بنیان این طرح، خوداتکایی، مشارکت‌محوری و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بومی است.

این سؤالی است که ابتدا باید پرسیده می‌شد، اما اکنون طرح می‌کنیم؛ ضرورت اجرای مدیریت محله‌محور چیست؟ چه دلایلی این طرح را برای جامعه و امروز کشور ما ضروری می‌سازد؟

واقعیت این است که ما امروز علاوه بر مشکلات اقتصادی، با چالش‌هایی مانند رشد شتابان شهرنشینی، حاشیه‌نشینی، کاهش همبستگی اجتماعی و گسست نسلی مواجهیم. یکی از راه‌های حل این چالش‌ها یا دست کم کاستن از میزان آسیب‌های آنها، این است که کار را به مردم بسپاریم.

این تأکیدی است که دکتر پزشکیان همیشه مطرح می‌کنند و باور ما هم در این است که اساساً کارهای جامعه هرچه بیشتر باید به مردم سپرده شود. از این رو معتقدیم مدیریت محله‌محور پاسخی هوشمندانه به این شرایط است و می‌تواند موجب افزایش سرمایه اجتماعی، ارتقای احساس تعلق و کاهش آسیب‌های اجتماعی شود.

منافع این الگوی حکمرانی محله محور چیست؟ یا در چه حوزه‌ها یا زمینه‌هایی می‌توانیم در آینده منافع این الگو را مشاهده کنیم؟

 به نظر من نخستین دستاورد طرح «مدیریت محله‌محور» تقویت اجتماع محلی است که این هدف هم به نوبه خود از افزایش سرعت پاسخگویی به نیازهای واقعی مردم حاصل می‌‌شود.

زیرا با گسترش همکاری‌ها و همیاری‌ها و مدیریت‌های محله‌محور، پیش از آن که دولت وارد هر ماجرایی شود تا بخواهد به نیازها پاسخ بدهد یا مشکلات را حل کند، از درون خود محله برای نیازها پاسخی آماده خواهد شد.

منفعت دوم این الگو، تقویت مشارکت مردمی است. می‌‌دانید که وقتی شهروندان در تصمیم‌سازی و اجرا نقش داشته باشند، احساس مالکیت و مسئولیت آنان نسبت به امور مختلف جامعه و محیط اجتماعی مربوط به خودشان پیدا می‌کنند.

منفعت سوم، بهره‌گیری از ظرفیت‌های انسانی و فرهنگی محلی است که هم هزینه‌ها را کاهش می‌دهد و هم بهره‌وری را افزایش می‌دهد. نکته چهارم، حل مسائل محله‌های جامعه ما با راه‌حل‌های بومی و درون‌زاست که منجر به هم‌افزایی و انسجام محلی می‌شود.

منفعت پنجم این الگو، ارتقای کیفیت زندگی در محله‌ها از طریق بهبود زیرساخت‌ها، بهبود و تأمین خدمات عمومی و تقویت روابط اجتماعی درون خود محله و میان کنشگران درون محله است.

در نهایت، باید بر این نکته تأکید کنم که این طرح بار سنگین مدیریت متمرکز که عمدتاً در قوای سه‌گانه واقع است را کاهش می‌دهد، زیرا بسیاری از امور و حل و فصل و مدیریت آنها، به نهادهای محلی واگذار می‌شود.

نقش دولت یا قوه مجریه در این میان چیست؟

قوه مجریه که از طریق استانداری‌ها و فرمانداری‌ها با این محله‌ها و در این طرح مرتبط است، نقش پشتیبان و تسهیل‌گر را خواهد داشت. ضمن اینکه سازمان امور اجتماعی وزارت کشور هم در سطح ملی، راهبری ملی و نظارت کلان طراحی و اجرای طرح را برعهده دارد. 

در کنار اینها، به‌منظور ارزیابی نحوه اجرا و میزان پیشرفت طرح در محله‌های سراسر کشور، «سامانه‌ای» در حال طراحی است تا بتواند در همه این طرح‌ها، شاخص‌هایی مانند میزان مشارکت در محله‌ها، کاهش آسیب‌ها در محله‌ها، رضایتمندی ساکنان و اثربخشی برنامه‌ها را پایش کند.

هم اکنون که باهم حرف می‌‌زنیم، «برنامه اقدام» مربوط به طرح «مدیریت محله محور» طراحی و با امضای وزیر محترم کشور به استاندارها ابلاغ شده است. همچنین در اکثر استان‌ها اقدامات مربوط به فرآیند اجرای طرح آغاز شده است که من همین جا از استانداران و فرمانداران می‌‌خواهم نسبت به این موضوع حساسیت و اهتمام لازم را داشته باشند تا همان گونه که رهبر معظم انقلاب در دیدار با استانداران فرمودند، مسئولان اجرایی استان و شهرستان، در میان مردم بروند و از نزدیک زمینه تحقق اهداف این طرح را فراهم سازند.

به عنوان سخن پایانی، باید تأکید کنم که تجربه دفاع مقدس ما، چه دفاع مقدس هشت ساله و چه دفاع مقدس 12 روزه ما، به ما نشان داد که وقتی خود مردم در محله‌ها خود را سامان می‌‌دهند، ارتباطات را تقویت می‌‌کنند و تشکل‌های کشف و حل مشکلات و رفع موانع را ایجاد می‌‌کنند، دیگر هیچ بحران یا مشکلی در جامعه و محله‌های ما حل‌نشدنی نخواهد بود.

مدیریت محله‌محور بازگشت به همان تجربه طلایی است؛ بازگشت به مردم، به همدلی و به خودباوری.

شیوه اجرای این طرح در سراسر کشور چیست؟ 

به هر صورت هر محله فرهنگ و اقتضائات اجتماعی خود را دارد.

شیوه پیشبرد این طرح به این صورت است که در هر محله، «شورای پیشرفت محله» تشکیل می‌شود. این شورا متشکل از معتمدین، متخصصان، نمایندگان نهادهای محلی و تشکل‌های مردمی همان محله است.

این شوراها هم به نوبه خود کمیته‌های تخصصی در حوزه‌هایی چون عمران، سلامت، فرهنگ، ورزش، امنیت، معیشت و خدمات اجتماعی تشکیل خواهند داد.