ایران با دیپلماسی فناوری هاب منطقه می‌شود

میترا جلیلی_ دبیر گروه علم و فناوری:  از زمان کلید خوردن انقلاب صنعتی در جهان تاکنون، نوآوری یکی از عوامل کلیدی در توسعه اقتصادی جوامع بوده است و امروزه دیگر نمی‌توان اقتصاد جهان را جدا از نوآوری و فناوری تصور کرد چراکه هر گام نوآورانه‌ای، تأثیری عمیق بر بهره‌وری، اشتغال و رقابت‌پذیری اقتصادی دارد. ظهور فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی، جهان را با تحولی بزرگ مواجه کرده و انتظارها از تأثیر تکنولوژی بر آینده جهان بالاتر رفته است. ایران نیز در دهه اخیر، با گسترش خدمات ارتباطی، رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه پلتفرم‌های داخلی، مسیر حرکت به سمت اقتصاد دیجیتال را آغاز کرده اما همچنان چالش‌هایی چون ضعف زیرساخت، ناهماهنگی نهادی، کمبود سرمایه‌گذاری خطرپذیر و محدودیت تعاملات بین‌المللی از موانع جهش این حوزه محسوب می‌شوند. «داوود مسعودی»، کارشناس و پژوهشگر هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال و مدیر اندیشکده حکمرانی هوشمند در گفت‌و‌گو با «ایران»، با تشریح وضعیت موجود آی سی تی کشور، به تبیین چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌رو و ارائه راهکارهای راهبردی برای عبور از موانع و رسیدن به توسعه پایدار اقتصاد دیجیتال پرداخت. گفت‌و‌گو را در زیر می‌خوانید.

به طور کلی آی سی تی کشور به چه بخش‌هایی تقسیم می‌شود و در مجموع  این حوزه در چه وضعیتی به سر می‌برد؟
بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران را می‌توان در پنج محور اصلی، زیرساخت شبکه و مخابرات، خدمات ابری و پردازشی، نرم‌افزار و پلتفرم‌های دیجیتال، دولت الکترونیک و تحقیق و امنیت سایبری مورد بررسی قرار داد. در حوزه زیرساخت، ایران طی سال‌های اخیر در توسعه پوشش شبکه همراه و افزایش دسترسی عمومی به اینترنت موفق بوده است، اما کیفیت اتصال، پایداری شبکه و پهنای باند بین‌الملل هنوز فاصله معناداری با استانداردهای جهانی دارد. البته در بحث ارتباطات ثابت هم قرار است با توسعه فیبر نوری و جایگزین شدن کابل‌های مسی و تأکید بر افزایش اتصال به جای پوشش، تغییراتی ایجاد شود. در بخش نرم‌افزار و پلتفرم‌ها نیز اکوسیستم استارتاپی ایران با وجود نیروهای خلاق و بازار بزرگ داخلی، از مشکلاتی مانند محدودیت جذب سرمایه، تحریم خدمات خارجی و دشواری صادرات فناوری رنج می‌برد. معتقدم تا زمانی که سیاست‌گذاری‌ها در حوزه‌ آی سی تی جزیره‌ای باشد و هر نهاد مسیر خود را جداگانه طی کند، توسعه پایدار ممکن نیست. به همین دلیل نیازمند یک مرکز هماهنگ‌کننده با اختیارات اجرایی در سطح ملی هستیم تا برنامه‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها را همسو کند.
 
از تحریم‌ها گفتید. این موضوع چه تأثیری بر توسعه‌ آی سی تی کشور دارد؟
با وجود تحریم‌ها نمی‌توان به راحتی انتظار جذب سرمایه خارجی را داشت چراکه این مقوله، موجب کاهش دسترسی به سرمایه‌گذاران خارجی، ایجاد محدودیت در واردات تجهیزات سخت‌افزاری و همچنین خدمات ابری بین‌المللی شده و علاوه بر آن، بر تجاری‌سازی بین‌المللی نیز اثر منفی گذاشته است. البته این بدین معنا نیست که تحریم‌ها دست و پای فعالان این حوزه را کاملاً بسته است، زیرا این قشر مطمئناً می‌توانند با راهکارهایی مشخص، اثرات تحریم را به شکل محسوسی کاهش دهند. از جمله این راهکارهای پیشنهادی، می‌توان به تمرکز بر بومی‌سازی فناوری‌های کلیدی و توسعه همکاری‌های فناورانه با کشورهای آسیایی، آفریقایی و همسایه اشاره کرد.

توسعه‌ آی سی تی نیازمند سرمایه‌گذاری مداوم است. برای جذب سرمایه‌گذار داخلی و خارجی در حوزه‌ آی سی تی چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟
سرمایه‌گذار داخلی اگر از بازگشت سرمایه خود مطمئن باشد به این حوزه ورود می‌کند. در صورت اعمال معافیت‌های مالیاتی برای این دسته از سرمایه‌گذاران و ضمانت بازگشت سرمایه آنها، می‌توان به سرمایه‌گذاری داخلی امیدوار بود. در شرایط فعلی که تحریم بر زیست بوم فناوری کشور سایه انداخته، برای جذب سرمایه خارجی هم باید از مسیرهای منطقه‌ای و معاهدات غیردلاری برای جذب سرمایه استفاده شود. این موضوع، امکانپذیر است. به‌تازگی معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات هم از سرمایه‌گذاری خارجی ۱.۶ میلیارد دلاری در یک سال گذشته دراین حوزه خبر داده و عنوان کرده که از این میزان یک میلیارد دلار شامل سرمایه‌گذاری در هسته اقتصاد دیجیتال و اپراتورهای ارتباطی و حدود ۶۸ میلیون دلار هم در حوزه هوش مصنوعی بوده است.
 
با توجه به تحریم‌ها، آیا دیپلماسی فناوری می‌تواند در زمینه هوش مصنوعی یا سایر بخش‌های آی سی تی کمک کننده باشد؟ چه مسیرهایی پیش‌روی ما وجود دارد؟
بله. نقش دیپلماسی فناوری حیاتی است چراکه در دنیای امروز، همکاری‌های فناورانه جایگزین رقابت‌های سنتی شده است. قطعاً دیپلماسی فناوری می‌تواند از طریق همکاری علمی، پروژه‌های مشترک تحقیقاتی، تبادل نیروی متخصص و معاهدات منطقه‌ای، در شبکه جهانی نوآوری حضور فعال داشته باشد و به توسعه فناوری و کاهش اثر تحریم‌ها کمک کند.

وضعیت اینترنت و اختلالات آن و همچنین ادامه‌دار شدن فیلترینگ بر چه بخشی از توسعه‌ آی سی تی کشور تأثیر‌گذار است؟
محدودیت‌های اینترنت نه تنها بازار داخلی را کوچک می‌کند، بلکه امکان صادرات خدمات دیجیتال را نیز از بین می‌برد. زیرساخت اصلی توسعه اقتصاد دیجیتال، اینترنت باکیفیت و پایدار است که متأسفانه اختلالات مکرر اینترنت، فیلترینگ و سیاست‌های محدودکننده، مانع توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال و صادرات خدمات آی سی تی شده است. امیدواریم با توسعه فیبر نوری، افزایش ارتباطات ۵G و... شاهد دسترسی کاربران به اینترنت باکیفیت باشیم و تأثیر آن را در رشد اقتصاد دیجیتال هم ببینیم.
 
برخی، اعمال اینترنت طبقاتی را راه‌حل می‌دانند. شما به عنوان یک فعال حوزه فاوا چه نگاهی به این موضوع دارید؟ اگر به جای مسئولان بودید، چه راه‌حلی را به جای فیلترینگ به کار می‌گرفتید تا هم کارها بر زمین نماند و هم دغدغه‌های موجود برطرف شود؟
اینترنت طبقاتی شاید در کوتاه‌مدت کنترل‌پذیری ایجاد کند ولی مطمئناً در بلندمدت باعث نابرابری و کاهش رقابت‌پذیری می‌شود و تداعی کننده تبعیض است. معتقدم که به جای فیلترینگ، باید چهارچوب شفاف محتوایی، نظام شکایت و داوری مستقل و دسترسی تفکیک‌شده برای کسب‌وکارها ایجاد شود. چراکه این روش هم امنیت محتوا را حفظ می‌کند و هم فعالیت اقتصادی کسب و کارهای دیجیتال را مختل نمی‌کند. علاوه بر این، اقتصاد دیجیتال هم رشد مناسبی پیدا می‌کند و می‌توان انتظار داشت که سهم مناسبی از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص دهد.

مهاجرت نخبگان چقدر بر توسعه‌ آی سی تی کشور تأثیرگذار است؟
مهاجرت نخبگان به کاهش ظرفیت نوآوری و توسعه‌ آی‌سی تی منجر شده است و باید برای حل این مشکل، اقدامی جدی انجام داد. برای حفظ و ماندگاری نخبگان در کشور، باید بسته‌های انگیزشی و جذابی تعریف شود. همچنین حمایت مالی از پروژه‌های تحقیقاتی و ایجاد فرصت‌های همکاری بین‌المللی از داخل کشور را می‌توان از جمله راهکارهایی دانست که به ماندگاری نخبگان و ممانعت از خروج این مغزهای متفکر کمک می‌کند.

در سال جهش تولید برای توسعه محصولات فناورانه در کشور چه اقدامی انجام شده، چه موانعی وجود دارد و شما چه راهکارهایی پیشنهاد می‌دهید؟
جهش تولید فناورانه زمانی محقق می‌شود که دولت، بخش خصوصی و نظام مالی کشور به درک مشترکی از اقتصاد دیجیتال برسند.
برای عبور از مرحله فعلی باید صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر مشترک دولتی- خصوصی ایجاد و فرآیند صدور مجوزها تسهیل شود. همچنین لازم است شاخص‌های اندازه‌گیری اقتصاد دیجیتال به‌روز و شفاف باشد تا سیاست‌گذاری‌ها بر داده‌های واقعی استوار شود.

در حال حاضر می‌توان امیدوار بود که در حوزه ‌آی‌سی تی، هاب منطقه شویم؟
بله، قطعاً در صورت توسعه زیرساخت‌های ابری و مراکز داده ملی، اصلاح قوانین و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و همچنین تقویت دیپلماسی فناوری در سطح منطقه‌ای، این هدف قابل تحقق است. ظرفیت‌های جغرافیایی، نیروی انسانی ماهر و بازار بزرگ ایران می‌تواند زمینه‌ساز تبدیل کشور به هاب منطقه‌ای فناوری اطلاعات و ارتباطات شود، مشروط بر آن‌که اصلاحات ساختاری در سه محور ذکر شده، انجام شود. 
در کشور ما افراد نخبه و توانمندی در حوزه‌ آی‌سی‌تی فعالیت دارند که با هموار کردن مسیر فعالیت آنها، کاهش موانع موجود و البته سرمایه‌گذاری مناسب و غنیمت شمردن فرصت‌ها، می‌توان به چنین هدفی هم دست یافت.
 
بخش عمده سرمایه‌گذاری‌های کشورهای منطقه بر پایه هوش مصنوعی است درحالی‌که در کشور ما هنوز حتی وضعیت متولی این حوزه به درستی مشخص نیست. پس چطور می‌توانیم این شکاف با کشورهای حوزه خلیج فارس را پر کنیم و هاب منطقه شویم؟
کشورهای همسایه ازجمله امارات و عربستان با سرمایه‌گذاری چند ده میلیارد دلاری در مراکز داده و هوش مصنوعی، گوی سبقت را از بسیاری از کشورها ربوده‌اند و در منطقه، پیشتاز هستند. اما ایران نیز می‌تواند با اتکا به نیروی متخصص و موقعیت ژئو‌اکونومیک خود، جایگاه قابل توجهی در زنجیره منطقه‌ای خدمات دیجیتال کسب کند. 
هرچند همین حالا هم شاید بتوان گفت دیر شده ولی نباید دست روی دست گذاشت. قطعاً بخش خصوصی به تنهایی کاری از پیش نمی‌برد و برای کاهش این شکاف، باید به فکر تشکیل کنسرسیوم‌ها توسط بخش خصوصی و همچنین تمرکز بر محصولات رقابتی باشیم تا بتوانیم وارد بازار منطقه‌ای شویم. البته رسیدن به چنین موفقیتی، بدون پشتوانه دولت امکان‌پذیر نیست و با نگاه ویژه دولت چهاردهم به این بخش، معتقدم که می‌توان به آینده فناوری کشور امیدوار بود. 
در حال حاضر ایران در تولید علمی هوش مصنوعی بسیار فعال است اما وقتی نوبت به عمل می‌رسد، می‌بینیم که از نظر زیرساخت و سرمایه عقب‌تر از کشورهای پیشرو است. معتقدم برای پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی باید مراکز ابرمحاسبات ملی، پروژه‌های داده‌محور و همکاری‌های منطقه‌ای شکل گیرد. به این ترتیب بی‌شک می‌توان شکاف موجود را بسیار کمتر کرد.

از رتبه بالای ایران در تولید علم صحبت کردید. چرا بین رتبه‌های دانشی و کاربردی آی سی تی ایران اختلاف وجود دارد؟ برای نزدیک کردن این دو رتبه جهانی چه باید کرد؟
ایران در تولید علمی و تربیت نیروی متخصص رتبه بالایی دارد ولی در کاربرد صنعتی عقب است. به نظر می‌رسد که حلقه مفقوده، نبود ارتباط بین دانشگاه و صنعت است. ما در مقالات علمی و اختراعات فعالیم، اما این دانش کمتر به محصول و بازار تبدیل می‌شود. باید پیوند نظام‌مند میان مراکز علمی، پارک‌های فناوری و بخش خصوصی برقرار شود تا شاهد تبدیل دانش به ثروت باشیم. از راهکارهای موجود برای از بین بردن این حلقه مفقوده، می‌توان به ایجاد مراکز رشد، پارک‌های فناوری و ارتباط نظام‌مند بین دانشگاه و صنعت برای تجاری‌سازی دانش اشاره کرد. تا وقتی دانش، تجاری‌سازی نشود، مشکل پابرجا می‌ماند.
 
یکی از موضوعات مطرح شده در جلسه رئیس جمهور با فعالان فاوا، ضعف در نظام آموزشی بود. فعالان این حوزه خواستار تربیت نیروی متخصص دیجیتال از سنین پایین هستند. چه راهکاری برای تحقق این امر پیشنهاد می‌دهید؟
 یکی از مشکلات حوزه آی سی تی کشور در بسیاری از بخش‌ها، ضعف در نظام آموزشی و مهارتی و تناسب نداشتن مهارت‌ها با نیاز بازار دیجیتال است. ما فعالان این بخش معتقدیم اجرای یک برنامه ملی مهارت‌افزایی دیجیتال می‌تواند به رفع این چالش، کمک شایان توجهی کند. به عنوان مثال طراحی دوره‌های کوتاه‌مدت مورد نیاز بازار با مشارکت بنگاه‌ها و آموزش‌ وپرورش و دانشگاه‌ها مطمئناً اثرگذار است، همان‌طور که طرح «ایران دیجیتال» کلید خورد و به افزایش مهارت دانش‌آموزان در این بخش کمک کرد. ما شاهد دغدغه، تلاش و پیگیری مستقیم رئیس‌جمهوری محترم در حوزه هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال هستیم که نمونه بارز آن، تأکید ایشان بر هوشمندسازی مدارس و آموزش فناوری‌های نوین به دانش‌آموزان است. این موضوع قطعاً ما را دلگرم‌تر از گذشته، در این مسیر پایدار نگاه می‌دارد و امیدواریم با دستورات رئیس‌جمهوری، در عصر هوش مصنوعی شاهد اتفاقات مثبتی برای کشور عزیزمان باشیم.

برخی از فعالان حوزه فاوا بویژه شرکت‌های کوچک‌تر، از بوروکراسی‌های اداری برای دریافت مجوزهای مورد نیاز گلایه‌مندند. آیا دراین نشست در این زمینه هم راهکاری ارائه شد؟
بوروکراسی زمان‌بر و دست و پاگیر برای دریافت مجوزهای مورد نیاز، عملاً هزینه‌های اضافه به شرکت‌های کوچک تحمیل می‌کند که خود دردسرساز است. به همین دلیل هم در نشست صمیمانه با رئیس‌جمهوری، پیشنهاد ایجاد یک پرتال متمرکز برای ثبت، پیگیری و گزارش درخواست‌ها ارائه شده تا علاوه بر تسهیل فرآیندها، هزینه و زمان کمتری صرف صدور مجوز شود.

نابرابری دسترسی به منابع مالی بویژه برای شرکت‌های کوچک چگونه قابل حل است؟
یکی از راهکارها در این زمینه راه‌اندازی صندوق تسهیلات ویژه استارتاپ‌هاست. معتقدم این سازو کار می‌تواند طی یک فرآیند شفاف و کم‌دغدغه، به شرکت‌های کوچک‌تر کمک کند تا دسترسی سریع‌تری به سرمایه پیدا کنند و شاهد رشد آنها در مدت زمان کوتاه‌تری باشیم.

بخش آی سی تی کشور تاکنون چه میزان اشتغالزایی ایجاد کرده و چقدر ظرفیت بیشتر دارد؟
بخش آی سی تی تاکنون صدها هزار فرصت شغلی ایجاد کرده و حتی ظرفیت چند برابری برای رشد اشتغالزایی در خدمات دیجیتال، خدمات مربوط به هوش مصنوعی و همچنین حوزه نرم‌افزار دارد. البته در حال حاضر عوامل محدودکننده‌ای برای اشتغالزایی در این بخش وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به کمبود سرمایه و همچنین سخت‌تر بودن دسترسی به بازارهای بین‌المللی برای صادرات فناوری اشاره کرد. هرچند قبلاً هم اشاره کردم با تدبیر مناسب، می‌توان این مشکلات را حل کرد. ایران با جمعیت جوان و تحصیلکرده خود می‌تواند در حوزه‌هایی مانند فین‌تک، سلامت دیجیتال، آموزش هوشمند و خدمات نرم‌افزاری صادرات‌محور پیشتاز شود؛ به شرط آن‌که سیاست‌های اشتغال دیجیتال، هدفمند و حمایتی باشند.
 
توسعه‌ آی سی تی کشور با توسعه اقتصاد دیجیتال نسبت مستقیم دارد. اصلاً چرا این اقتصاد اهمیت دارد و برای توسعه اقتصاد دیجیتال و تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه در این زمینه چه می‌توان کرد؟
اقتصاد دیجیتال می‌تواند سهم مهمی در رشد تولید ناخالص داخلی، افزایش بهره‌وری و کاهش وابستگی به نفت داشته باشد و آن را می‌توان موتور رشد بهره‌وری، اشتغال و صادرات خدمات دانست به همین دلیل هم در برنامه هفتم توسعه به آن توجه ویژه‌ای شده است. طبق این برنامه، باید تا سال ۱۴۰۷ سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی به ۱۰درصد برسد در حالی که اکنون این رقم زیر ۵ درصد است. با توجه به اینکه میانگین جهانی این سهم، ۱۵ درصد و در کشوری مانند چین، ۴۵ درصد است، بنابراین باید برای رشد اقتصاد دیجیتال گام‌های بلندتری برداشت. معتقدم برای تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه در حوزه اقتصاد دیجیتال، باید نقشه راه ملی اقتصاد دیجیتال با بودجه مستقل و شاخص‌های قابل اندازه‌گیری، تدوین شود. اقتصاد دیجیتال فقط بخش فناوری نیست بلکه پیشران تحول در صنعت، کشاورزی، آموزش و حکمرانی است و هرچه سریع‌تر وارد اجرای دقیق این نقشه شویم، شکاف با کشورهای منطقه کمتر خواهد شد.
 
چرا آمار دقیقی از وضعیت اقتصاد دیجیتال در کشور وجود ندارد و گاهی حتی آمارها با یکدیگر متناقض هستند؟
بله برخی آمارها بسیار خوشبینانه هستند ولی برخی دیگر از روند رو به افول اقتصاد دیجیتال در کشور خبر می‌دهند. فقدان نظام آماری منسجم و تفاوت روش‌شناسی نهادها موجب این اختلاف آماری شده است. ایجاد مرکز آمار دیجیتال ملی و الزام نهادهای دولتی و خصوصی به گزارش‌دهی به این مرکز می‌تواند بسیار کارگشا باشد. بی‌شک این امر باعث می‌شود داده‌های دقیق، قابل‌مقایسه و مستمر برای تصمیم‌سازی فراهم کند چراکه از دل آمار دقیق و صحیح، راهکارهای درست متولد می‌شوند.
 
در نهایت به عنوان یک فعال حوزه فاوا که تاکنون برای توسعه اقتصاد دیجیتال هم تلاش فراوانی کرده‌اید، چه راهکارهای کلیدی برای بهبود وضعیت آی سی تی کشور می‌توانید ارائه دهید؟
معتقدم تشکیل ستاد ملی اقتصاد دیجیتال با اختیار اجرایی و ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر دولتی-خصوصی در این مسیر قابل تأمل است. سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های ابری و داده و همچنین اصلاح مقررات و تسهیل اعطای مجوزها، تدوین قانون جامع داده و حریم خصوصی و نیز برنامه‌ریزی برای بازگشت نخبگان و گسترش دیپلماسی فناوری با کشورهای منطقه بخش دیگری از راهکارهایی است که می‌توان برای بهبود وضعیت آی سی تی کشور ارائه داد. هرچند نشست اخیر رئیس‌جمهوری و تیمی از وزرا با فعالان حوزه فاوا تحسین برانگیز بود اما نقطه‌عطف واقعی، زمانی خواهد بود که این «گفت‌وگو» به «اقدام» تبدیل شود. 

برش

 به‌تازگی رئیس‌جمهوری جلسه‌ای با فعالان حوزه فاوا داشتند. در این جلسه، فعالان حوزه فاوا از نبود قوانین شفاف صحبت کردند. آیا راهکار خاصی هم برای حل این مشکل ارائه شد؟
شفاف‌سازی و تدوین «نقشه راه مقرراتی» اهمیت زیادی دارد و معتقدم که انتشار یک جدول زمانی و نقشه راه شفاف توسط دولت بسیار کارگشاست. در این نقشه راه، دولت می‌تواند مراحل و اولویت‌های مقررات‌گذاری را مشخص کند تا فعالان این حوزه، بدانند در چه بازه‌ زمانی چه قانون‌هایی اعمال خواهد شد و برنامه‌ریزی خود را بر اساس این قوانین مشخص انجام دهند، زیرا این موضوع باعث می‌شود تا فعالان حوزه فاوا با قوانین خلق‌الساعه و تغییر یک‌شبه آنها مواجه نشوند.
 آنچه مسلم است، قوانین متغیر و عدم قطعیت حقوقی، سرمایه‌گذاری بلندمدت را ناممکن می‌کند و علاوه بر این، تغییر مداوم قوانین، گاه باعث از دست رفتن سرمایه فعالان این بخش می‌شود. به همین دلیل تدوین یک نقشه راه شفاف، می‌تواند یکی از مشکلات بزرگ فعالان این بخش را حل کند.
علاوه بر این، معتقدم که گاه ناهماهنگی میان دستگاه‌ها در سیاست‌گذاری‌های فناورانه، باعث می‌شود تصمیمات جزیره‌ای و متناقض گرفته شود؛ تصمیماتی که می‌تواند توسعه آی سی تی، اقتصاد دیجیتال و... را در کشور به تأخیر بیندازد. این موضوع هم در نشست با رئیس‌جمهوری مورد توجه قرار گرفت و فعالان این حوزه، تدوین تفاهمنامه عملیاتی بین وزارتخانه‌های مرتبط (MoU) برای جلوگیری از تصمیم‌گیری جزیره‌ای را پیشنهاد دادند. مطمئناً تصویب و اجرای یک تفاهمنامه عملیاتی بین وزارتخانه‌های مرتبط، می‌تواند از تصمیم‌گیری‌های جزیره‌ای جلوگیری کند.
حتی می‌توان پا را فراتر گذاشت و برای اینکه کسب و کارهای نوظهور با ریسک مقررات‌های مختلف مواجه نشوند، یک آزمایشگاه قوانین ایجاد کرد. معتقدم ایجاد «آزمایشگاه قوانین» می‌تواند پیش از ابلاغ مقررات، اثرات آنها را بررسی و اصلاح کند. به این ترتیب، تأثیر این قوانین بر مدل‌های مختلف کسب‌ وکار در فضای آزمایشگاهی، مورد بررسی قرار می‌گیرد و در نهایت، قوانین دست و پاگیر یا مخرب قبل از ابلاغ، حذف می‌شوند.