خشکسالی الگوی کوچ عشایر را تغییر داد

محمدرضا عزیزی- دبیر گروه ایران: زمین بادهای سرد پاییزی بر صورت ایل سیلی می‌زند و صدای رمه را به دور دست‌ها می‌برد اما از باران خبری نیست. به‌طور معمول و طبق سنت هزاران ساله عشایر فارس همراه با تغییر فصل، کوچ می‌کنند. در فصل سرد به مناطق جنوبی و در فصل گرم سال به مناطق خنک استان می‌روند. برخی از عشایر نیز از استان فارس خارج می‌شوند و به مناطق جنوبی استان اصفهان مانند سمیرم می‌روند. اما در سال‌های اخیر کوچ الگوی تاریخی و قدیمی خود را از دست داده است.

وقتی در مقصد نه آبی باشد و نه علوفه‌ای چرا ایل این راه طولانی را طی کند. کوچ ایلات فارس در یکی دو سال اخیر تبدیل شده است به توقف ایل در« میان بندها »؛ توقفگاه‌هایی موقت بین ییلاق و قشلاق که در گذشته فقط موقت بود و امسال و سال گذشته تبدیل به محل دایم ییلاق و قشلاق شد. مراتع فقیر، کمبود علوفه و سختی تأمین نهاده‌های دامی موجب شده است بخشی از عشایر نتوانند کوچ بهاره یا پاییزه خود را طبق روال سال‌های گذشته انجام دهند و برخی نیز به ناچار در مناطق موقت و اجاره‌ای سکونت گزینند.

تهدید زندگی عشایری
زندگی عشایری همچون کشاورزی وابسته به اقلیم است. آب و هوا تقویم حرکت و اتراق آنان و حتی تقویم برگزاری جشن‌ها و مراسم آیینی‌شان است. ۸ سال خشکسالی پی‌در‌پی در وضعیت تغییر اقلیم، خشک شدن چشمه‌ها و رودخانه‌ها و خزان‌زدگی مراتع یعنی اینکه ییلاق و قشلاق بی‌معنی شده است. اتراق در هر یک از این دو منطقه در شرایط خشکسالی به معنی وابستگی به تانکرهای آب دولتی است که هر هفته می‌آید و تلاش برای دریافت نهاده‌های دامی و علوفه از طریق وزارت جهاد و سازمان امور عشایری است.
عشایر فارس در شرایط خشکسالی به دنبال الگویی تازه برای ادامه زندگی خود هستند.
«محسن گودرزی»، پژوهشگری که خاستگاه خانوادگی عشایری دارد دراین زمینه به «ایران» گفت: «بسیاری از عشایر فارس دارند خود را برای یک‌جا‌نشینی آماده می‌کنند و این با اجاره کردن زمین‌ها و دامداری‌های غیرفعال و چهار دیواری‌هایی که بتوان دام را در آن نگه داشت و سیاه‌چادر را برپا کرد آغاز شده است.

اکنون دیدن عشایری که قید ییلاق را زده‌اند و تمام فصل‌ها را در یک محل سر می‌کنند، کم نیست و در استان فارس در حال عادی شدن است.» هرچند در چنین شرایطی دولت تلاش می‌کند با تأمین محدود نهاده‌های دامی و ارائه تسهیلات، بخشی از مشکلات را کاهش دهد، اما به گفته مسئولان عشایری، خشکسالی گسترده موجب شده بحران معیشتی در میان عشایر فارس به سطح هشدار برسد. فارس ۱۲ و نیم درصد جمعیت عشایر کوچنده کشور را داراست. این استان قطب عشایر کشور و رنگین‌کمان اقوام است؛ یعنی از تمام اقوام در استان فارس زندگی می‌کنند.

آسیب جدی خشکسالی به عشایر
«عبدالحمید کریمی»، مدیرکل امور عشایر فارس نیز گفت: «به‌دلیل شدت خشکسالی در مناطق ییلاقی، بسیاری از عشایر از اوایل شهریور کوچ پاییزه خود را آغاز کرده‌اند. گروهی نیز برای تأمین علوفه و آب، دامداری‌ها یا زمین‌هایی را در اطراف شیراز و دیگر شهرها اجاره کرده‌اند، چراکه مراتع قشلاقی نیز وضعیت مناسبی ندارند.»
 وی با تأکید بر اینکه این مشکلات تنها دامنگیر عشایر نیست، بلکه کل دامداران استان را درگیر کرده است، افزود: «عشایر بیش از ۹۰ درصد معیشت خود را از مراتع تأمین می‌کنند و امسال به‌دلیل خشکسالی‌های پی‌درپی، هم در ییلاق و هم در قشلاق خسارات سنگینی دیده‌اند.»
کریمی تأکید کرد:« اگر دولت امکان تأمین علوفه برای مدت طولانی را ندارد، دست‌کم باید تسهیلات مالی بلندمدتی بویژه برای عشایر فارس فراهم کند تا بتوانند محصولات بهاره خود را روانه بازار کرده و بدهی‌های‌شان را بپردازند.»
این مقام مسئول در پاسخ به این پرسش که آیا کوچ پاییزه در فارس انجام شده است، گفت: «بله، اما نه به‌صورت منظم. برخی از عشایر امسال کوچ نکرده‌اند، بعضی در مناطق ییلاقی یا میان‌بندها مستقر شده‌اند و گروهی هم دامداری‌هایی را در اطراف شیراز اجاره کرده‌اند.»

کوچ زودتر از موعد در خراسان‌شمالی
«میثم وحیدی»، سرپرست اداره‌کل امور عشایر خراسان‌شمالی هم از تغییر زمان کوچ در این استان خبر داد و گفت: «هر سال کوچ پاییزه عشایر از اواخر آبان آغاز می‌شود، اما امسال به‌دلیل خشکسالی و تغییر اقلیم، حدود دو هفته زودتر شروع شده است.»
به گفته این مقام مسئول هر سال بیش از 2 هزار خانوار عشایر خراسان‌شمالی برای گذران زمستان به مناطق قشلاقی و گرمسیر استان گلستان کوچ می‌کنند و زمستان را در نواحی مراوه‌تپه، کلاله و گنبد سپری می‌کنند. همچنین بیش از هزار خانوار عشایر در داخل خراسان‌شمالی، در مناطقی مانند میاندشت اسفراین، جیرانسو، گرماب، شهرآباد و راز و جرگلان اسکان می‌یابند.
وحیدی ادامه داد:« تاکنون حدود ۱۵۰ خانوار عشایر کوچ خود را به گلستان آغاز کرده‌اند. بخشی از آنها به شیوه سنتی و بخشی با خودرو کوچ می‌کنند که در حالت سنتی، مسیر حدود یک ماه طول می‌کشد.»
 وی خاطرنشان کرد:« برای کوچ ایمن، هماهنگی‌های لازم در زمینه آبرسانی سیار، تأمین آرد، سوخت و نهاده‌های دامی انجام شده است. همچنین عشایر موظف‌اند پیش از ورود به استان گلستان، دام‌های خود را مایه‌کوبی کنند تا از انتقال بیماری جلوگیری شود؛ اقدامی که با همکاری اداره‌کل دامپزشکی انجام می‌گیرد.»

وقتی کوچ به خاطره بدل می‌شود
 عشایر خراسان‌شمالی بیش از ۶۰۰ هزار واحد دامی در اختیار دارند و حدود ۹۰ درصد درآمدشان از دام تأمین می‌شود. این جامعه سخت‌کوش با تولید ۲۵ درصد گوشت قرمز استان، سهمی نزدیک به هشت درصد از تولید گوشت عشایری کشور را در اختیار دارد؛ نقشی که نشان می‌دهد عشایر، نه فقط حافظان سنت و فرهنگ کهن ایران، بلکه ستون‌های تأمین امنیت غذایی کشورند.
با این حال، خشکسالی‌های پی‌درپی تنها مراتع و چشمه‌ها را نخشکانده‌اند، بلکه نظم تاریخی کوچ، پیوند ایل با زمین و ریتم دیرینه زندگی در طبیعت را نیز دگرگون کرده‌اند. امروز کوچ، دیگر سفری فصلی میان سرسبزی و گرما نیست؛ تصمیمی است دشوار میان ماندن و رفتن، میان بقا و مهاجرت. عشایر هنوز با صبوری و استقامت در برابر بی‌رحمی اقلیم ایستاده‌اند، اما ادامه این مسیر بدون برنامه‌ای پایدار برای مدیریت منابع آب، احیای مراتع و پشتیبانی واقعی از معیشت آنان، می‌تواند یکی از کهن‌ترین شیوه‌های زیست ایرانی را از زندگی امروز به خاطره‌ای دور بدل کند؛ خاطره‌ای از کوچ، از ایل و از مردمانی که همواره با طبیعت نفس می‌کشیدند.