رکوردشکنی در قلب کویر

زوزان نقشبندی_ گروه اقتصادی: هوا، هنوز خنکای صبح زود را در خود داشت که همراه جمعی از اهالی رسانه، اتوبوس‌مان به سمت سرخس به راه افتاد. پس از حدود سه ساعت، از مشهد به پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد، معروف به پالایشگاه گاز خانگیران رسیدیم؛ بزرگ‌ترین پالایشگاه گاز ترش ایران و مهم‌ترین تولیدکننده گوگرد کشور؛ جایی که هر روز یکی از سمی‌ترین گازهای طبیعی را مهار  و گرمایش خانه‌های شرق کشور را تأمین می‌کند.
با ورود به محوطه، اولین نمایی که توجه را جلب می‌کرد، برج‌های بلند شیرین‌سازی و لوله‌های نقره‌ای بود که زیر آفتاب برق می‌زدند. از میان سه مشعل بلند، تنها یکی روشن بود و دو تای دیگر در چهارچوب طرح ملی جمع‌آوری مشعل‌های گازی خاموش شده بودند. صدای یکنواخت و عمیق توربین‌ها، موسیقی ثابت این شهر صنعتی بود و بوی ملایم گوگرد در فضا پیچیده بود. یک مهندس جوان، ما را که فقط به قلم و کاغذمان مجهز بودیم (زیرا اجازه تصویربرداری با موبایل نبود)، به سمت واحدهای پالایشی هدایت کرد.
در میان این ساختار بزرگ، انبوه لوله‌ها و سازه‌های فلزی با رنگ‌های مختلف به چشم می‌خورد؛ رنگ‌هایی که نقش علامت‌گذاری صنعتی دارند و هرکدام مفهومی دارد. رنگ زرد که از گازهای شیرین حکایت می‌کند، سبز که مسیرهای آب را نشان می‌دهد و قرمز که به سمت فلر می‌روند و مسیر گازهای ارسالی به مشعل را مشخص می‌کنند.

تاریخچه‌ای از پالایشگاه شهید هاشمی‌نژاد
ساخت پالایشگاه شهید هاشمی‌نژاد در سال ۱۳۵۴ شروع شد، به دلیل انقلاب و جنگ تحمیلی سرانجام سال ۱۳۶۲ سه واحد اول با کمک پیمانکار ایتالیایی به بهره‌برداری رسید. اما داستان جالب اینجاست که فاز دوم را دیگر خارجی‌ها نساختند، متخصصان ایرانی با دست‌های خودشان چهارمین و پنجمین واحد پالایشی را بالا آوردند و بیش از ۶۰ درصد تجهیزات سنگین را در داخل کشور ساختند. وقتی در محوطه قدم می‌زدیم، هنوز همان توربین‌های قدیمی دهه شصت کار می‌کردند، ولی کنارشان توربین‌های جدید ساخت شرکت‌های ایرانی هم نصب شده است.

 فرآیند تولید و محصولات گازی
پالایشگاه شهید هاشمی‌نژاد با پنج واحد تصفیه، روزانه بیش از ۵۰ میلیون مترمکعب گاز را آماده مصرف می‌کند و بخش مهمی از عملیات آن بر پایه جداسازی گازهای اسیدی و شیرین‌سازی با محلول‌های آمینی مانند MDEA ‌بنا شده است که محصولات اصلی این مجتمع شامل گاز سبک، مایعات گازی ‌(NGL)‌‌، فرآورده‌های واحد تقطیر و گوگرد است.
پشت بسیاری از این تجهیزات، سال‌ها تجربه و تلاش قرار دارد؛ چه در بومی‌سازی مواد مصرفی و چه در سازگار کردن واحدها با شرایط مخازن. مسیرهای منتهی به مخازن ذخیره‌سازی گاز، تصویر دیگری از این مجموعه را نشان می‌داد؛ مخازنی که با فاصله از یکدیگر قرار گرفته‌اند و وظیفه دارند گاز را برای دوره‌های اوج مصرف ذخیره کنند.

مهار غول گاز ترش
گاز این پالایشگاه عمدتاً از مخزن عظیم مزدوران در عمق ۳۷۰۰ متری گرفته می‌شود، گازی به‌شدت ترش که ۳.۵ درصد هیدروژن سولفید H2S‌ و ۶.۵ درصد دی‌اکسیدکربن دارد؛ ترکیبی که در دنیا جزو سمی‌ترین و خورنده‌ترین گازهای طبیعی به‌حساب می‌آید. به همین دلیل، لوله‌ها و تجهیزات اینجا از آلیاژهای خاص ساخته شده‌اند تا کوچک‌ترین نشتی رخ ندهد. اما وقتی گاز از این مراحل سخت و پیچیده عبور می‌کند، چیزی که از خطوط ۳۶ اینچی به سمت مشهد و شهرهای شمالی می‌رود، گازی کاملاً شیرین، پاک و استاندارد است. روزانه میلیون‌ها مترمکعب گاز تصفیه‌شده از همین‌جا شبکه سراسری را تغذیه می‌کند. در کنار گاز شیرین، هر روز مایعات گازی (NGL) هم به واحدهای تقطیر داخل پالایشگاه می‌رود و تبدیل به نفتا، نفت سفید، نفت گاز و حلال می‌شود. در این فضای صنعتی، موضوع تعمیرات و تأمین قطعات نیز از نکاتی بود که دیده می‌شد؛ یعنی قطعات نو کنار سیستم‌های قدیمی‌تر و چرخه نگهداشت تجهیزات، بخش جدایی‌ناپذیر از فعالیت روزانه پالایشگاه است.

از کاهش مشعل سوزی تا مدیریت آب
شاید شاخص‌ترین دستاورد محیط ‌زیستی سال‌های اخیر، پروژه کاهش فلرینگ باشد. حجم گاز ارسالی به مشعل از ۲۴ هزار مترمکعب در ساعت به کمتر از ۷۰۰ مترمکعب رسیده که به معنای بازیابی ۹۰ درصدی است. این میزان صرفه‌جویی، معادل مصرف گاز سه شهر سرخس، کاشمر و خواف است. همین الگوی صرفه‌جویی، در حوزه آب نیز پیاده‌سازی شده است، مصرف روزانه‌ای که زمانی به حدود ۴۰۰۰ مترمکعب می‌رسید، اکنون باوجود توسعه پروژه‌ها به حدود ۲۰۰۰ مترمکعب کاهش‌ یافته است. این تغییرات نشان می‌دهد مدیریت انرژی در پالایشگاه به‌صورت عملی و هدفمند دنبال می‌شود. در کنار این موارد مصرف سوخت خود پالایشگاه هم از ۳.۹ درصد به 
۲.۵ درصد گاز ورودی رسیده است. حتی یک سامانه هوشمند تصمیم‌ساز انرژی با کمک دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد راه‌اندازی شده که باهوش مصنوعی بهترین حالت مصرف انرژی را لحظه‌به‌لحظه پیشنهاد می‌دهد.

 افزایش تولید گوگرد
اما چشمگیرترین محصول جانبی اینجا، گوگرد است. بخش تولید گوگرد یکی از نقاط قابل‌توجه بازدید بود، به‌طوری‌که به گفته یکی از مهندسان پالایشگاه، اینجا روزانه حدود ۲۴۰۰ تن گوگرد تولید می‌شود که نقش مهمی در صنایع مختلف دارد. مدیرعامل پالایشگاه می‌گوید: «زمانی دو کوه عظیم ۲.۵ میلیون تنی گوگرد در کنار پالایشگاه دپو شده بود. اما امروز، با حضور چهار کارخانه خصوصی در خود محوطه، گوگرد بلافاصله خریداری و به محصولاتی مانند کود شیمیایی و اسید سولفوریک تبدیل می‌شود.» این طرح علاوه بر کاهش آلودگی، بیش از ۱۵۰ شغل مستقیم ایجاد کرده است.
 
 اهمیت تحول دیجیتال در مصرف گاز
یکی از دستاوردهایی که پالایشگاه شهید هاشمی در زمینه تحول دیجیتال به دست آورده است، توسعه سامانه‌ای هوشمند برای مدیریت و تصمیم‌سازی در حوزه انرژی است؛ سامانه‌ای که با استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشینی و تحلیل مستمر داده‌های عملیاتی، توانسته طی سه سال گذشته بین ۱.۵ تا ۳ درصد مصرف انرژی را کاهش دهد. همین میزان به‌ظاهر محدود، زمانی که بر مبنای ارزش گاز سوخت صادراتی محاسبه می‌شود، معادل حدود ۵۰ میلیارد تومان صرفه‌جویی به همراه داشته است.
در کنار تحول دیجیتال، گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر نیز در دستور کار قرار گرفته و نیروگاه خورشیدی ۲ مگاواتی بخش آب‌رسانی در حال ساخت است که تا پایان ۱۴۰۵ وارد مدار خواهد شد. عملیات سال ۱۴۰۴ نیز با تکمیل تعمیرات اساسی در نیمه اول شهریور آغاز شد و برای اولین‌بار، توربین ساخت داخل جایگزین نمونه اوکراینی گردید؛ اقدامی که نقطه اتکای تازه‌ای برای توسعه داخلی تجهیزات صنعتی به شمار می‌رود. در حوزه ذخیره‌سازی نیز، حجم گاز ذخیره‌شده به ۲ میلیارد و ۱۳۱ میلیون مترمکعب رسیده که نسبت به سال گذشته ۳۴۱ میلیون مترمکعب افزایش نشان می‌دهد و وضعیت مطلوب‌تری برای ورود به فصل سرد ایجاد کرده است.

چالش‌های پیش‌روی پالایشگاه شهید هاشمی‌نژاد
باوجود این، چالش‌هایی همچون ریزگردها، کمبود آب، کاهش آلایندگی، نرخ خوراک ورودی، نقدینگی و جلوگیری از خام‌فروشی همچنان پیش‌روی پالایشگاه قرار دارد. اما رویکردی مبتنی بر نوآوری، مدیریت جهادی، خودکفایی و توجه به محیط ‌زیست می‌تواند بسیاری از مشکلات تولید گاز را کاهش دهد.
وقتی غروب شد و رنگ کم‌رنگ خورشید روی سازه‌های بزرگ این پالایشگاه افتاد، سوار اتوبوس بازگشت شدیم، هنوز صدای توربین‌ها و کمپرسورها در گوش بود اما پیوستگی این جریان انرژی و تلاش مداوم کارگران چیزی بیشتر از یک مجموعه صنعتی در ذهن ما باقی گذاشت.