محمدحسن حبیباللهزاده، سفیر تهران در آنکارا در گفتوگو با «ایران» اهداف و جزئیات سفر هاکان فیدان را واکاوی کرد
ایران و ترکیه در پروندههای سوریه و قفقاز به دنبال همکاری مستمر هستند
محمدحسن حبیباللهزاده، سفیر تهران در آنکارا تصویر واضحی از سفر هاکان فیدان به ایران ارائه داد و تأکید کرد که ایران و ترکیه در سالهای اخیر نشان دادهاند حتی در مواجهه با اختلاف نظرهای بنیادین توانستهاند مسیر مدیریت تنش را برگزینند.
مریم سالاری-دبیر گروه دیپلماسی: تهران و آنکارا بار دیگر صحنهای برای نزدیکی دیپلماتیک فراهم کردند. «هاکان فیدان»، وزیر خارجه ترکیه برای اولین بار در دولت چهاردهم راهی ایران شد تا در جریان رایزنیهای پرشمار او در تهران، علاوه بر مسائل دوجانبه، پرونده همکاریهای منطقهای بویژه موضوع سوریه در کانون مذاکرات قرار گیرد. محمدحسن حبیباللهزاده، سفیر تهران در آنکارا در گفتوگو با «ایران» تصویر واضحی از این سفر ارائه داد و تأکید کرد که ایران و ترکیه در سالهای اخیر نشان دادهاند حتی در مواجهه با اختلاف نظرهای بنیادین توانستهاند مسیر مدیریت تنش را برگزینند. حبیباللهزاده همچنین به جهش ۶۵ درصدی حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال گذشته که به حدود ۱۹.۴ میلیارد دلار رسید، اشاره کرد و این آمار را نشانهای روشن از ضرورت و تداوم همکاریهای ژئوپلیتیکی میان تهران و آنکارا دانست.
سفر هاکان فیدان به تهران در مقطعی حساس از تحولات منطقه انجام میشود، آیا این حضور میتواند روابط کنونی را از رقابت و فاصله به سمت همکاری نزدیکتر پیش ببرد؟
روابط ایران و ترکیه را نمیتوان صرفاً در قالب همسایگی یا همکاریهای متعارف منطقهای تعریف کرد. این رابطه، که ریشههایی عمیق در تاریخ، فرهنگ، تمدن و تجربه زیست مشترک دو ملت دارد، الگویی کمنظیر از همزیستی پایدار در خاورمیانهای پرتنش ایجاد کرده است؛ الگویی که توانسته فراز و فرودهای سیاسی، بحرانهای امنیتی و مسائل ژئوپلیتیکی را بدون عبور از خطوط قرمز مدیریت کند. نقطه مرکزی این رابطه، حفظ کانالهای دائمی گفتوگو و درک این واقعیت است که دو کشور، علی رغم برخی رقابتها، در یک جغرافیای مشترک سرنوشت ساز زندگی میکنند و منافع آنها در بسیاری حوزهها نه تنها متعارض نیست؛ بلکه یکدیگر را تکمیل میکند.
این جغرافیای مشترک و پیوندهای فرهنگی و تاریخی
دو طرف که امروز یکی از پایههای همگرایی بهشمار میرود، امکانی برای تبدیل شدن به یک پشتوانه راهبردی در مدیریت رقابتهای ژئوپلیتیکی و معماری نظم جدید منطقهای دارد؟
تهران و آنکارا در سالهای اخیر که تحولات منطقه با سرعتی چشمگیر مسیر سیاست خارجی خاورمیانه را بازتعریف کرده، تلاش کردهاند با حفظ استقلال راهبردی، زبان مشترکی برای همکاری بیابند؛ زبانی که بر منافع اقتصادی، مدیریت مرز، کاهش تنش و گسترش تعاملات ساختاری استوار است.
این رویکرد، با توجه به نگاه توسعه محور جدید در سیاست همسایگی ایران بویژه در قبال ترکیه، زمینه را برای مرحلهای تازه از همکاری هدفمند و متوازن فراهم کرده است. در این چهارچوب، همکاریهای دو کشور تنها به سیاست، اقتصاد، انرژی یا حملونقل محدود نمیشود و بُعد فرهنگی و اجتماعی آن نیز در سالهای اخیر اهمیت بیشتری یافته است. سالجاری که بهعنوان «سال فرهنگی ایران و ترکیه» نامگذاری شد، بستری ایجاد کرد که برنامههای مشترک فرهنگی، نمایشگاهها، هفتههای فرهنگی و تبادلات هنری رونق بیشتری پیدا کنند. سفر وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران به آنکارا و توافقات گسترده در حوزه فرهنگ، میراث و هنر نشان داد که روابط فرهنگی دیگر صرفاً مکمل روابط سیاسی نیست، بلکه خود به یکی از پایههای همکاری پایدار تبدیل شده است.
پیوندهای زبانی، مذهبی و تاریخی میان جوامع ایران و ترکیه، زمینهای فراهم کرده که گردشگری، آموزش عالی، تبادلات دانشگاهی و برنامههای هنری نقش مهمی در تقویت همگرایی اجتماعی ایفا کنند. روند روبه رشد تبادلات مردمی تصویری روشن از این همگرایی اجتماعی ارائه میدهد. چنین پیوندهای نرم میتواند در دورههای پرتنش منطقهای نقش ضربهگیر ایفا کند و ظرفیتهای همکاری را از سطح دولتها به سطح جوامع منتقل سازد.
نقشه قدرت در خاورمیانه از رقابتهای انرژی و مسیرهای ترانزیتی گرفته تا بحرانهای امنیتی در سوریه، قفقاز و شرق مدیترانه پیچیدگیهای تازهای پیدا کرده، سفر فیدان به تهران میتواند نقطهای برای نزدیکتر شدن ایران و ترکیه در روند حل و فصل این بحرانها باشد؟
تحولات کلان ژئوپلیتیک اهمیت روابط تهران و آنکارا را دوچندان کرده است. با حرکت تدریجی نظام بینالملل به سمت چند قطبی شدن و افزایش نقش بازیگران منطقهای در مدیریت بحرانها، ایران و ترکیه هر دو تلاش دارند نقش خود را در معماری امنیتی نوظهور تثبیت کنند. هماهنگی در پروندههای انرژی، اتصالهای ترانزیتی شرق - غرب و شمال -جنوب، مدیریت پروندههای منطقهای و گفتوگوهای امنیتی نشان میدهد که دو کشور بهخوبی درک کردهاند فضای جدید جهانی نیازمند رویکردی مبتنی بر محاسبه و همکاری است، نه رقابتهای فرسایشی. هرچند تفاوتهای ژئوپلیتیکی و اولویتهای امنیتی همچنان پابرجاست اما مدل مدیریت اختلافات در سالهای اخیر نشان داده که تهران و آنکارا میتوانند با حفظ دیدگاههای خود، همزمان شریک و همسایهای باثبات برای یکدیگر باشند؛ ترکیبی کمیاب در خاورمیانه امروز که در صورت تداوم میتواند به یک الگوی منطقهای موفق تبدیل شود.
موضوع سوریه به عنوان یکی از محورهای سفر دیپلمات بلندپایه ترکیه به تهران مطرح شده است. در همین راستا آیا تهران و آنکارا میتوانند از مرحله مدیریت اختلافات در پرونده سوریه عبور کرده و به سمت یک نقشه راه مشترک برای مهار بیثباتیها حرکت کنند؟
رویکرد دو کشور در سطح راهبردی به مسائل منطقهای - فلسطین و نسل کشی در غزه، تحولات سوریه تا مسائل قفقاز جنوبی- بر پایه گفتوگو و تلاش برای ایجاد روندهای مثبت در تحولات منطقهای پیش میرود. این رویکرد بویژه در شرایطی اهمیت دارد که تحولات امنیتی و تحرکات بازیگران فرامنطقهای میتواند به راحتی موجب بیثباتی شود. دو کشور طی سالهای گذشته نشان دادهاند که حتی در شرایط اختلافنظر، به سمت مدیریت تنش حرکت میکنند، نه تشدید آن؛ زیرا همکاری برای هر دو، یک الزام ژئوپلیتیکی است نه یک انتخاب مقطعی.
در مجموع، روابط ایران و ترکیه وارد مرحلهای شده که در آن ساختارهای همکاری، ظرفیتهای مرزی، پیوندهای اقتصادی، منافع ترانزیتی و نیازهای مشترک انرژی در کنار هم قرار گرفتهاند و فضایی برای شکلگیری یک الگوی متوازن از تعامل فراهم کردهاند.
این رابطه، با وجود همه چالشها، بر پایه واقعیتی ساده استوار است: دو کشور در یک جغرافیای به هم پیوسته زندگی میکنند و همکاری، مسیر طبیعی و پایدارتر از رقابت است. در نتیجه، چشمانداز آینده روابط تهران - آنکارا را میتوان در ترکیبی از همگرایی اقتصادی، تکمیل کریدورهای منطقهای، مدیریت اختلافات ژئوپلیتیکی و تقویت سازوکارهای گفتوگو جستوجو کرد؛ مسیری که اگر با اراده سیاسی و برنامهریزی بلندمدت همراه شود، میتواند این رابطه تاریخی را وارد دورهای تازه و سازندهتر کند.
با توجه به رشد مبادلات تجاری و تحرکات تازه در مرزها و پروژههای مشترک، آخرین وضعیت همکاریهای اقتصادی ایران و ترکیه چقدر امیدوارکننده و پایدار به نظر میرسد؟
روابط دو کشور ایران و ترکیه نه محدود به یک جنبه بلکه متکی بر سازوکارهایی متعدد و نهادینه است که طیف وسیعی از مسائل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی را پوشش میدهد.
شبکهای از 13 کمیته مشترک فنی همکاری بین وزارتخانههای مختلف در حوزههایی نظیر حمل و نقل، گمرک، انرژی، آموزش، فرهنگ، امنیتی، مرزی، کشاورزی، تجارت، بهداشت، صنایع و فناوری بستر اصلی تنظیم همکاریهاست و به صورت منظم راهکارهای اجرایی ارائه میکند. در کنار آن «کمیسیون مشترک اقتصادی» از فعالترین مکانیزمهای اقتصادی در روابط دوجانبه است و توافقات گستردهای در حوزههای بانکی، سرمایهگذاری، ترانزیت، انرژی، تجارت، گردشگری و گمرک را پیگیری میکند.
در سطح بالاتر «شورای عالی همکاریهای ایران و ترکیه» به ریاست رؤسای جمهوری دو کشور عملاً موتور اصلی سیاستگذاری کلان در مناسبات دو کشور است. تاکنون هشت نشست شورای عالی برگزار شده و نهمین نشست آن نیز در حال تدارک است. نشستی که در آن کارنامه گذشته مرور و چشمانداز آینده در سطح رهبران دو کشور طراحی میشود.
یعنی این همکاریهای اقتصادی وارد مرحلهای از درهم تنیدگی ساختاری شده که بتواند حتی فراتر از تحولات سیاسی و امنیتی منطقه دوام بیاورد؟
بله؛ نتایج عملی این سازوکارها در رشد بیسابقه روابط اقتصادی آشکار است. حجم مبادلات تجاری طی یک سال گذشته با جهشی ۶۵ درصدی به حدود ۱۹.۴ میلیارد دلار رسید که رکوردی تازه محسوب میشود. این ارقام تنها بخش رسمی تعاملات را بازتاب میدهد؛ زیرا تجارت مرزی، چمدانی، مسافری و تجارت آنلاین نیز سهم مهمی در تبادلات دارد و حجم واقعی مبادلات را از آمار گمرکی فراتر میبرد. تناظری کم نظیر میان ظرفیتهای اقتصادی دو کشور-بازاری مشترک با جمعیت حدود۱۸۰ میلیون نفر- نیز امکان جهشی پایدار در تجارت را فراهم کرده است. در حوزه مرزی، ایران و ترکیه با حدود 550 کیلومتر مرز مشترک و میلیونها تردد سالانه یکی از فعالترین مرزهای خشکی منطقه را در اختیار دارند. سه گذرگاه فعال «بازرگان»، «رازی» و «سرو» نقش اصلی را ایفا میکنند اما برای پاسخ به نیازهای جدید گسترش گذرگاهها به پنج مورد در دستور کار است. ایجاد گذرگاه جدید در منطقه «کوزهرش» سلماس تصویب شده و در روزهای اخیر عملیات جانمایی آن آغاز شده است.
گذرگاه پنجم نیز در منطقه چیلی- چالدران در حال پیگیری است؛ اقدامی که میتواند هم تجارت مرزی را تقویت کند و هم توازن توسعه مناطق مرزی دو کشور و استانهای دو طرف مرز را ارتقا دهد. تشکیل کمیته همکاریهای اقتصادی استانهای مرزی با حضور 5 استاندار استانهای مرزی ایران و ترکیه نیز تصویر روشنی از توجه دو کشور به پیوندهای فرامرزی ارائه میدهد. تصویب گشایش سرکنسولگری جدید جمهوری اسلامی ایران در شهر وان نیز حلقه دیگری از این سیاست تعمیق روابط محلی است که انتظار میرود پویاییهای تازهای در گردشگری، مناسبات استانهای مرزی، تجارت خُرد و پروژههای مشترک ایجاد کند.
جهش ۶۵ درصدی تجارت، برنامهریزی برای پنج گذرگاه مرزی و گسترش همکاریهای محلی تا سطح استانهای مرزی، مقامهای دو کشور چطور میتوانند در تبدیل این دستاوردهای اقتصادی به یک «پیوند راهبردی» پایدار پیش بروند، آن هم در شرایطی که تحولات خاورمیانه نظم اقتصادی و مرزی منطقه را بهسرعت بازتعریف میکند؟
حوزه ترانزیت یکی از ستونهای راهبردی روابط دو کشور است. ایران دروازه ترکیه به سوی شرق و ترکیه دروازه ایران به سوی غرب است. ترکیه از مسیر ایران به آسیای مرکزی و شرقی و ایران از مسیر ترکیه به اروپا دسترسی پیدا میکنند. هر سال صدها هزار کامیون دو کشور از مسیرهای ریلی و جادهای یکدیگر عبور میکنند. گفتوگو درباره اتصال ریلی جدید در محور چشمه ثریا - دلیجو ، تکمیلکننده کریدور شرقی - غربی و پیوند دهنده آن با کریدورهای شمال - جنوب است. از سرگیری خط قطار مسافری تهران - وان و سپس تهران - آنکارا نیز بار دیگر نقش ژئوپلیتیکی مسیرهای ریلی دو کشور را احیا کرده است.
در حوزه انرژی، روابط تهران - آنکارا ترکیبی از تعامل پایدار و فرصتهای جدید است. ایران منبع با ثبات تأمین گاز و انرژی ترکیه به شمار میرود. از نگاه ایران، ترکیه نه یک رقیب، بلکه شریک راهبردی در حوزه انرژی است؛ شریکی که همکاری با آن میتواند امنیت انرژی منطقه و جایگاه هر دو کشور را تقویت کند. بر همین اساس، کریدورهای ترانزیتی انرژی و حملونقل نه رقیب بلکه مکمل یکدیگر تلقی میشوند و ارتقای آنها بخشی از منافع جمعی کشورهای منطقه است.
چقدر رفتوآمدهای مستمر دیپلماتیک میان تهران آنکارا میتوانند به تقویت اعتماد متقابل، هماهنگی سیاستها و تثبیت همکاریهای راهبردی ایران و ترکیه در خاورمیانه پرچالش کمک کنند؟
علاوه بر اهمیت دیدار رؤسای جمهوری دو کشور که طی سال جاری در حاشیه اجلاسهای منطقهای و بینالمللی شاهد بودیم؛ سفر وزرا و دیگر مقامات دولتی فرصتی برای بررسی همکاریهای دوجانبه گستردهتر است. در دو ماه گذشته 5 وزیر و معاون رئیس جمهور کشورمان و هیأتهای متعددی در قالب دوجانبه و چندجانبه به ترکیه سفر کردهاند و متقابلاً سفرهایی از ترکیه به ایران انجام شده است.
سفر آقای هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه به تهران نیز بخشی تأثیرگذار در تقویت همکاریهای دوجانبه و تثبیت
گفت وگوهای راهبردی میان دو کشور محسوب میشود. این سفرها فرصتی ارزشمند برای بررسی پیشرفت در حوزههای مختلف همکاری فراهم میآورد و امکان هماهنگی مستقیم در مسائل منطقهای و چالشهای سیاسی و امنیتی مشترک را فراهم میکند. سفر 9 آذرماه وزیر امور خارجه ترکیه به تهران، علاوه بر تقویت کانالهای دیپلماتیک، نشاندهنده اراده دو کشور در بهبود هرچه بیشتر مناسبات دوستانه است و اهمیت همکاری هدفمند و متوازن را در شرایط پیچیده خاورمیانه برجسته میکند.
این تعاملات، همراه با دیدارهای متقابل مقامات عالیرتبه و گفتوگوهای رسمی، پایههای اعتماد متقابل و ساز وکارهای عملی برای توسعه همهجانبه و پایدار روابط ایران و ترکیه را مستحکمتر میسازد.
انتهای پیام/