«ایران» از ضرورت گسترش بانک HLA گزارش می‌دهد:
سپرده‌های زندگی‌ساز
در حال حاضر بانک اچ ال‌ای کشور حدود ۲۰۰ هزار نمونه دارد و هدف، رسیدن به جهش ۱۰ برابری است.
به گزارش گروه اجتماعی ایران آنلاین، حدود ۸۰ نوع بیماری وجود دارد که نیازمند پیوند مغز استخوان است و متأسفانه سالانه ۷۰۰ کودک بیمار به دلیل نبود سلول بنیادی خون‌ساز جانشان را از دست می‌دهند؛ این فقط آمار کودکان است حال اگر افراد بزرگسالی را که به این نوع پیوند نیاز دارند و نمونه سازگار پیدا نمی‌کنند به آن بیفزاییم به عددی فراتر از این می‌رسیم.
به همین دلیل در برنامه هفتم توسعه بر راه‌اندازی بانک HLA و گسترش آن تأکید شده است. طبق پیش‌بینی کارشناسان اگر ظرفیت نمونه‌گیری به ۲ میلیون برسد می‌تواند حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد نیاز کشور به سلول‌های بنیادی خون‌ساز را تأمین کند.
به گفته دکتر مصطفی جمالی مدیرعامل سازمان انتقال خون، اگر بودجه مورد نیاز تأمین شود می‌توانیم با انجام سالانه ۱۰۰ هزار تست بانک HLA را کامل کنیم و هرچه به عدد ۲ میلیون نزدیک شویم شانس پیدا کردن اهداکننده برای بیماران نیازمند پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز هم بیشتر می‌شود.
این پیوند از دو طریق خون بندناف و اهداکننده بزرگسال حاصل می‌شود اما یافتن نمونه سازگار با توجه به حجم کم داده‌های ما بسیار دشوار است. راهی سازمان انتقال خون شدیم تا از نزدیک به چالش‌های پیش روی بانک خون بندناف و بانک اطلاعاتی اچ‌ال‌ای مرکز سپاس بپردازیم.
خون بندناف فقط برای اطفال قابل استفاده است
دکتر نسیم عزتی، مسئول «بانک خون بندناف» سازمان انتقال خون ایران در خصوص ذخیره خون بندناف نوزادان به «ایران» می‌گوید: بانک‌های خون بندناف در دنیا به دو صورت عمومی و خصوصی فعالیت می‌کنند که البته از نظر علمی و تجربی ثابت شده که بانک خون بندناف عمومی به خصوصی اولویت دارد، چرا که در بحث خصوصی، پس از دریافت هزینه از خانواده نوزاد، خون بندناف آن نوزاد جمع‌آوری و سپس بانک می‌شود و برای همیشه فقط در دسترس همان خانواده است و احتمال مصرف نمونه بانک شده در بانک‌های خصوصی بسیار کم است، زیرا در اغلب موارد برای نوزادی که این خون بندناف از او دریافت می‌شود، کارساز نخواهد بود و اگر همان نوزاد بعدها دچار بیماری شد و نیاز به پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز داشت باید از فرد دهنده دیگری سلول‌های سالم و سازگار برایش دریافت و به او پیوند شود.
از این رو، از این خون بندناف ذخیره شده در بانک‌های خصوصی فقط خواهر یا برادر او و البته فقط در صورت تشابه کامل فاکتورهای ژنتیکی (HLA) می‌توانند استفاده کنند. البته اشاره به این نکته ضروری است که خون بندناف به خاطر مقدار کم سلول‌هایش غالباً فقط برای اطفال قابل استفاده است و جهت درمان افراد بزرگسال کارآیی ندارد و از نظر علمی و تجربی ذخیره خون بندناف در بانک‌های خصوصی رد شده است و هیچ توجیه علمی یا اقتصادی ندارد.
جمع‌آوری خون بندناف از ۶ بیمارستان تهران
وی با اشاره به اینکه طیف وسیعی از بیماری‌ها نیاز به پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز دارند، می‌گوید: انواع سرطان‌های خون، تالاسمی، آنمی فانکونی و بیماری‌های بدخیم و خوش‌خیم که منشأ خونی دارند که اگر بخواهیم تک‌تک نام ببریم حدود ۸۰ نوع بیماری است که برای درمان نیاز به پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز دارند.
دکتر عزتی به تشریح بانک خون بندناف سازمان انتقال خون ایران می‌پردازد و می‌گوید: بانک خون بندناف این سازمان در سال ۸۹ به دستور وزارت بهداشت و درمان به عنوان پروژه ملی بر اساس آخرین استانداردهای بین‌المللی تأسیس شد و به صورت عمومی و عام‌المنفعه در حال فعالیت است تا همه بیماران در سراسر کشور بتوانند از ذخایر این بانک نفع ببرند. از همان بدو آغاز به کار این بانک، با تصمیم اعضای کارگروه تخصصی بانک خون بندناف سازمان انتقال خون ایران، شهر تهران برای جمع‌آوری واحدهای خون بندناف اهدایی انتخاب شد، ضمن اینکه قومیت‌های مختلفی هم در این استان زندگی می‌کنند و با این کار می‌توانیم خون بندناف تمام اقوام ایرانی را داشته باشیم.
مسئول بانک خون بندناف سازمان انتقال خون ایران می‌افزاید: برای جمع‌آوری نمونه‌ها ۶ بیمارستان در تهران را که آمار زایمان بالایی دارند انتخاب کردیم؛ همچون بیمارستان میلاد، صارم، نجمیه، پارسا، بقیةالله و شهید مصطفی خمینی. در این بیمارستان‌ها کارشناسان خبره و مجربی داریم که فرآیند مصاحبه پزشکی با خانم‌های باردار (به عنوان داوطلبان بالقوه اهدای خون بندناف) و جمع‌آوری واحدهای خون بندناف اهدایی این داوطلبان را انجام می‌دهند. در ابتدا با مادر صحبت می‌کنند و در صورت رضایت آنان به اهدای خون بندناف نوزادشان مشاوره‌های لازم به فرد داده می‌شود و حدود ۱۰ سی‌سی خون از مادر دریافت می‌شود تا در صورت تأیید سلامت مادر، خون بندناف نوزاد در زمان تولد برای ذخیره‌سازی جمع‌آوری شود و بعد از انجام آزمایش‌های ضروری نمونه‌ای ذخیره می‌شود که ایمن و کاملاً سالم باشد. شایان ذکر است، فقط ۲ تا ۷ دقیقه برای جمع‌آوری خون بندناف بعد از تولد نوزاد فرصت وجود دارد. واحدهای خون بندناف اهدایی پس از جمع‌آوری به صورت مناسب و استاندارد بسته‌بندی شده و در ساعات پایانی هر روز کاری، تحت زنجیره سرد به ستاد مرکزی سازمان انتقال خون ایران منتقل می‌شود.
هدف، جمع‌آوری نمونه‌های باکیفیت است
به گفته وی، در سازمان انتقال خون برای جمع‌آوری و ذخیره‌سازی نمونه‌ها، استانداردهای سختگیرانه‌تری نسبت به بانک‌های خصوصی در نظر گرفته می‌شود، چرا که فرآوری و ذخیره‌سازی خون بندناف فرآیند پرهزینه‌ای است، این مرکز هم دولتی است و هزینه‌ها بر عهده دولت است؛ ضمن اینکه، کیفیت بالای سلول‌هایی که نگهداری می‌شوند و میزان آنها مستقیماً در موفقیت‌آمیز بودن پیوند بیماران و اثربخشی درمان تأثیر‌گذار است. به همین دلیل نمونه‌هایی که جمع‌آوری و فرآوری می‌شوند باید از هر نظر از کیفیت و استانداردهای لازم برخوردار باشند.
خون بندناف ۲۵ سال قابلیت نگهداری دارد
دکتر عزتی با اشاره به هزینه فرآوری خون بندناف می‌گوید: حدود ۱۲ تا ۱۵ میلیون تومان برای جمع‌آوری، فرآوری و ذخیره‌سازی هر واحد خون بندناف اهدایی هزینه می‌شود. در مرحله فرآوری، بخش پلاسمای خون بندناف و گلبول‌های قرمز آن جدا و حذف می‌شود و بخش سلول بنیادی خون‌ساز از آن به طور کامل استخراج می‌شود که نهایتاً حجمی بین ۲۰ تا ۲۵ میلی‌لیتر است و در کیسه مخصوص کوچکی در دمای فوق سرد (منفی ۱۹۷ درجه سانتی‌گراد) در مخازن حاوی نیتروژن مایع تا زمان مصرف نگهداری می‌شود. گفتنی است، خون بندناف تا ۲۵ سال در این دما قابلیت نگهداری دارد. از هر واحد خون بندنافی که فرآوری می‌شود، یک نمونه (حدود ۱ تا ۲ میلی‌لیتر) به آزمایشگاه HLA سازمان انتقال خون ارسال می‌شود.
مسئول بانک خون بندناف سازمان انتقال خون در خصوص روند انتخاب اهداکننده برای بیماران کاندیدای پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز هم عنوان می‌کند: اطلاعات HLA هر واحد خون بندناف اهدایی در سامانه مرکز مدیریت پیوند وزارت بهداشت به ثبت می‌رسد که مراکز درمانی به این سامانه دسترسی دارند. اطلاعات بیماران نیازمند پیوند نیز در همان سامانه به ثبت می‌رسد و چنانچه پس از جست‌و‌جو در این سامانه فاکتورهای ژنتیکی‌شان با یک واحد خون بندناف مطابقت داشته باشد، وزارت بهداشت طی مکاتباتی این موضوع را به سازمان انتقال خون ایران اعلام می‌کند که اقدامات بعدی و آزمایش‌های تکمیلی صورت گیرد تا پیوند انجام شود. اگر بیماری موفق به یافتن سلول‌های بنیادی مشابه در بانک‌های کشور نشود به ناچار باید جست‌و‌جو در مراکز خارجی برای آنها انجام شود که بسیار هزینه‌بر و غالباً از توان مالی خانواده‌ها خارج است، در حالی که دریافت نمونه سازگار از بانک‌های خون بندناف و مراکز پذیره‌نویسی داخلی رایگان است.
جمع‌آوری بیش از ۲۵ هزار نمونه خون بندناف
دکتر عزتی می‌گوید: از زمان تأسیس تا کنون بیش از ۲۵ هزار نمونه خون بندناف جمع‌آوری شده که از این تعداد بیش از ۴ هزار نمونه واجد کیفیت و استانداردهای لازم برای ذخیره‌سازی بوده و بانک شده است. تاکنون ۲۹ بیمار با استفاده از ذخایر این بانک پیوند شده که تمام آنها کودک و مبتلا به بیماری‌های خونی بوده‌اند. خوب است بدانید تنوع ژنتیکی جمعیت در کشور ما بسیار بالاست، ضمن اینکه ذخایر بانک ما نیز نسبت به سایر کشورهای هم جمعیت هنوز بسیار کم است، به همین دلیل احتمال پیدا کردن نمونه سازگار با بیماران بسیار سخت است.
فقط حدود ۲۰۰ هزار نمونه در بانک HLA کشور داریم
دکتر عزتی با اشاره به ضرورت افزایش شمار داوطلبان اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز می‌گوید: باید از بزرگسالانی که شرایط اهدا دارند، یعنی در بازه سنی ۱۸ تا ۵۰ سال و در شرایط سالمی هستند، دعوت کنیم در مراکز پذیره‌نویسی کشور عضو شوند تا بتوانیم جان بیماران بیشتری را نجات دهیم. مثلاً در برخی کشورهای هم جمعیت با ما، بیش از ۲ میلیون نفر داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز در مراکز پذیره‌نویسی‌شان عضو هستند، اما در کشور ما این آمار هنوز زیر ۲۰۰ هزار است که بدیهی است این تعداد به هیچ وجه کافی نیست.
وی تأکید می‌کند: پذیره‌نویسی از داوطلبان اهدای سلول‌های بنیادی به عهده مرکز «سپاس» سازمان انتقال خون ایران است. این مرکز دو سال زودتر از بانک خون بندناف این سازمان تأسیس شد و اکنون در پایگاه‌های انتقال خون تمام مراکز استان‌ها مشغول فعالیت است و افراد داوطلب می‌توانند به نزدیک‌ترین پایگاه محل سکونت خود مراجعه کرده و اعلام کنند داوطلب اهدای سلول بنیادی خون‌ساز هستند. در این مراکز، مشاوره‌های لازم به فرد داده می‌شود و ابتدا نمونه خون (حدود ۲ تا ۵ سی‌سی) از داوطلب دریافت و به آزمایشگاه HLA ستاد مرکزی سازمان انتقال خون ایران منتقل می‌شود. در این آزمایشگاه، فاکتورهای ژنتیکی فرد تعیین شده و در بانک اطلاعاتی ثبت می‌شود تا اگر فرد بیماری با HLA فرد داوطلب اهدا، تطبیق پیدا کرد اقدامات بعدی برای اهدا و فراخوان داوطلب صورت گیرد.
پیوند سلول‌های بنیادی بدون درد است
به گفته وی، از قدیم این نوع درمان را با عنوان «پیوند مغز استخوان» می‌شناختند که عملی تهاجمی است و اهداکننده متحمل درد و سختی می‌شد، اما اکنون با بهره‌گیری از تکنولوژی دستگاهی آفرزیس، این فرآیند متفاوت شده است به طوری که با کمک دستگاه‌های پیشرفته، سلول‌های بنیادی خون‌ساز از خون فرد جداسازی شده و در کیسه‌ای مخصوص جمع‌آوری می‌شود و دیگر اهدا کننده درد خاصی را تجربه نمی‌کند. فقط در برخی موارد، درد کمی در حد احساس کوفتگی بدن ظاهر می‌شود که آن هم با مصرف یک مُسکن ساده از بین می‌رود.
دکتر عزتی، تک‌فرزندی را سبب کاهش شانس پیدا کردن اهداکننده سازگار خویشاوند می‌داند و می‌گوید: اکنون برای بسیاری از بیماران به‌خصوص کودکان، در میان اعضای خانواده، اهداکننده سازگاری پیدا نمی‌شود و مجبور می‌شوند مدت‌ها در لیست انتظار بمانند تا شاید اهداکننده‌ای سازگار با آنان یافت شود.
انجام سالانه ۱۵۰۰ پیوند سلول‌های بنیادی در کشور
وی با اشاره به اینکه سالانه در کشور حدود ۱۵۰۰ مورد پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز انجام می‌شود، می‌افزاید: توسعه زیرساخت‌های بانک HLA در کشور می‌تواند یافتن نمونه سازگار را افزایش دهد. یکی از مشکلاتی که در این خصوص با آن روبه‌رو هستیم، تحریم‌هاست. برای مثال، در سال‌های نه چندان دور، فرآیند فرآوری خون بندناف (یعنی استخراج گلبول‌های سفید آن) توسط دستگاه و روش‌های اتومات ظرف ۴۰ دقیقه انجام می‌شد و از طریق این دستگاه می‌توانستیم تعداد بیشتری از نمونه‌ها را در هر روز فرآوری کنیم، اما از سال ۹۷ متعاقب تحریم‌ها و تعطیلی نمایندگی دستگاه مذکور در ایران، امکان بهره‌وری از این تکنولوژی غیرممکن شده است.
وی می‌افزاید: در دنیا فقط یک کمپانی این دستگاه‌ها را تولید می‌کرد که همین مسأله، کار را سخت کرد و برای جلوگیری از توقف فعالیت بانک مجبور هستیم فرآیند را به روش سنتی و به وسیله سانتریفیوژ انجام دهیم، از این رو زمان بسیاری برای انجام فرآوری یک نمونه صرف می‌شود و فرآیندی که قبلاً ۴۰ دقیقه‌ای انجام می‌شد اکنون ۴ تا ۵ ساعت زمان می‌برد. از طرف دیگر برای ذخیره‌سازی نمونه‌ها نیاز به مخازن خاصی است که قیمت آنها بسیار بالاست. به همین دلیل اولویت ما در سازمان، جذب داوطلبان اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز از میان افراد بزرگسال است.
ضرورت فرهنگ‌سازی در اهدای سلول‌های بنیادی
مسئول بانک خون بندناف سازمان انتقال خون ایران با اشاره به اینکه اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز در کشور هنوز به‌خوبی شناخته نشده است، می‌گوید: در کشورهای دیگر سمن‌ها فرهنگ‌سازی می‌کنند تا مردم آگاهی بیشتری نسبت به اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز داشته باشند، اما در ایران اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز هنوز در میان مردم مثل اهدای خون جا نیفتاده است و برای این موضوع نیاز به فرهنگ‌سازی و تبلیغات بیشتری داریم.
توسعه بانک اطلاعاتی HLA در دستور کار سازمان انتقال خون
بعد از بازدید از بخش خون بندناف نوزادان به سراغ بانک HLA رفتم؛ بانکی که به گفته فاطمه صباغی از سال ۱۳۸۴ در سازمان انتقال خون در ابتدا برای بیماران راه‌اندازی شد، از سال ۱۳۸۹، با راه‌اندازی دو مرکز خون بندناف و مرکز پذیرش اهداکنندگان سلول‌های بنیادی خون‌ساز غیرخویشاوند، تایپ HLA صرفاً برای اهداکنندگان آن هم با روش رزولوشن پایین آغاز شد. برنامه هفتم توسعه، این سازمان را موظف کرد بانک HLA را با روش‌های نوین (توالی‌یابی نسل جدید یا NGS) توسعه دهد تا شرایط را برای نمونه‌گیری از غیرخویشاوند هم فعال‌تر کنند و امید به یافتن نمونه تطبیقی (اهداکننده سازگار) برای بیماران افزایش یابد.
مسئول بخش HLA سازمان انتقال خون در این باره به «ایران» می‌گوید: کاهش زاد و ولد و تک‌فرزندی سبب می‌شود تا یافتن نمونه‌های مشابه بیماران نیازمند پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز در افراد غیرخویشاوند صورت گیرد تا شاید مجبور به جست‌و‌جو از بانک جهانی نباشیم، چرا که حدود ۷۰ درصد از بیمارانی که نیازمند پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز هستند مجبور به جست‌و‌جو در بانک غیرخویشاوند بوده و حدود ۳۰ درصد از بیماران می‌توانند HLA سازگار را از خانواده‌های خود پیدا کنند.
صباغی با بیان اینکه برای یافتن HLA باید چندین تست روی نمونه خون صورت گیرد، می‌گوید: افراد بالغ دارای شرایط اهدای خون و سابقه آن، می‌توانند داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز باشند. در گذشته تست NGS که نوعی آزمایش ژنتیکی است، باید در خارج از ایران انجام می‌شد و به تبع آن هزینه بسیاری هم برای کشور داشت. روشNGS، جدیدترین روش برای توسعه بانک اطلاعاتی HLA به‌حساب می‌آید که هم‌اکنون سازمان انتقال خون از آن بهره‌مند است.
هزینه یک تست NGS خارج از ایران ۹۰ میلیون تومان
وی می‌افزاید: اگر نمونه سازگاری برای بیماری مثلاً در ترکیه یافت شود، انجام تست هزینه‌ای بالغ بر ۹۰ میلیون تومان (۱۳۰۰ یورو) دارد و اگر ثابت شود که تطابق صورت گرفته است، استفاده از نمونه سلول‌های بنیادی اهداکننده سازگار جهانی، بیش از یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان (۲۰۰۰۰ یورو) هزینه خواهد داشت.
وی در خصوص گسترش بانک اطلاعاتی HLA می‌گوید: سازمان انتقال خون تا کنون توانسته است از ۹۰ هزار اهداکننده در مرکز سلول‌های بنیادی، ثبت‌نام کند اما فقط برای ۴۳ هزار اهداکننده، تایپ HLA در حد رزولوشن پایین و به صورت فرآیند اولیه انجام شده است. بتازگی فرآیند NGS را در آزمایشگاه HLA-PCR سازمان راه‌اندازی و شروع به کار کردیم تا بتوانیم تعداد نمونه‌های بسیاری را تایپ HLA کنیم اما همین امر، هزینه بالایی را می‌طلبد. در ایران این تست حدود ۲۰ میلیون تومان هزینه دارد و سازمان انتقال خون، این کار را به صورت رایگان برای اهداکنندگان سلول‌های بنیادی غیرخویشاوند ثبت‌نام شده در مرکز رجیستری سازمان انتقال خون انجام می‌دهد، هر چند انجام تست NGS، نیازمند تأمین بودجه لازم از سوی سازمان برنامه و بودجه و وزارت بهداشت است.
وی توضیح می‌دهد: دستگاه‌ها و کیت‌ها در بحث HLA، بسیار گران است و باید هزینه‌های آن در اختیار سازمان انتقال خون قرار گیرد. در حال حاضر ظرفیت سازمان برای دریافت نمونه‌ها از داوطلبان، سالانه حدود ۷ تا ۱۰ هزار نمونه است. اگر بتوانیم زیر ساخت‌ها را گسترش دهیم و بودجه مناسب به سازمان انتقال خون تزریق شود، می‌توانیم فراخوان عمومی اعلام کنیم و ظرفیت را به ۱۰۰ هزار تست برسانیم.
نیازمند داوطلب جوان هستیم
مسئول بخش HLA سازمان انتقال خون با بیان اینکه در این فرآیند به داوطلبان جوان بیشتر نیازمند هستیم، می‌گوید: اگر فردی داوطلب شده و نمونه HLA می‌دهد و ۴۰ ساله باشد، ممکن است ۱۵ سال بعد با یک بیمار، سازگار شود و حال فرد اهداکننده در بازه سنی ۵۵ سال قرار دارد. افزایش سن سبب بروز بسیاری از بیماری‌ها و کاهش کیفیت سلول بنیادی می‌شود و نمی‌توان از او به عنوان اهداکننده مناسب استفاده کرد، به همین دلیل در این فرآیند، نیازمند جوانان هستیم که حتی با گذشت چندین سال بعد از ثبت‌نام به عنوان اهداکننده سلول‌های بنیادی و انجام تست HLA، باز هم در بازه سنی مناسب قرار دارد و خواهیم توانست از او برای اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز بهره‌مند شویم.
خبرنگار: محدثه جعفری
انتهای پیام/