از نوادر دوران و مفاخر معرفت

گروه کتاب - ایران آنلاین: خوش‌تر آن باشد که سرّ دلبران، گفته آید در حدیث دیگران
 
علامه سیدمحمدحسین طباطبایی(ره) 
(۱۲۸۱ – ۱۳۶۰ هجری شمسی) از نوادر دوران و مفاخر تاریخ بشریت است. وی در علوم مختلفی، نظیر فقه و اصول، عرفان عملی و نظری، فلسفه، تفسیر، رجال، ریاضیات، هندسه، معماری و مانند آن تبحر داشت و در مراتب سیر و سلوک نیز از جمله برجسته‌ترین شاگردان آیت‌الله قاضی(ره) به شمار می‌‌رفت. تألیف حدود ۶۳ اثر فاخر در موضوعات مختلف نشان از جامعیت علمی وی بود. ابعاد علمی این یگانه دوران، ذیل هفت عنوان قابل بیان است:

 بُعد تفسیرى: نگارش دو اثر تفسیری بر قرآن کریم و یک اثر جامع با عنوان «قرآن در اسلام» نشان از اهتمام ویژه ایشان به این حوزه دارد. مهم­ترین محورهای نگاه تفسیری علامه (ره) عبارتند از: تفسیر قرآن بر پایه آیات قرآنی، نظریه وحدت موضوعی سوره‌­ها، نظریه جریان روح کلی و حاکم بر سرتاسر قرآن، تصحیح روایات اهل بیت علیهم السلام با قرآن و نقد اسرائیلیات و روایات جعلی، جمع میان دو شیوه تفسیر ترتیبی و موضوعی؛ طرح مسائلی نظیر بحث‌های اخلاقی، بحث‌های اجتماعی، بحث‌های فلسفی و کلامی،  بحث‌های تاریخی و سرگذشت‌ها، بررسی و پاسخ برخی از شبهات، مباحث مربوط به انسان.
 
 بُعد فلسفى: تأثیرات علامه در این ساحت را می‌­توان در سه محور دسته‌بندی کرد:
ترویج فلسفه: جایگاه تعلیمی فلسفه و نقش آن در تصحیح بینش انسان از نظرگاه علامه طباطبایی به حدی بود که وی وقتی به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد، پس از بررسی وضعیت درسی این حوزه، فقدان درس تفسیر، فلسفه و اخلاق را به عنوان خلأ آن رهیابی کرده و در هر سه موضوع، کرسی درسی دائر کردند که با استقبال طلاب مواجه شد. اهمیت این کار در حوزه آن روزگار به حدی بود که برخی از شاگردان او، این اقدام را از جهت اولویت و مخاطرات آن، با اقدام سیاسی امام خمینی(ره) قابل مقایسه دانستند.

تدوین کتب فلسفی: دومین محوری که نقش بی‌بدیل علامه در آن انکار ناپذیر است، تدوین کتاب‌های فلسفی به شیوه‌ای متمایز از گذشته است. نوآوری علامه در نگارش این آثار در چهار محور قابل طرح است: ارائه دسته‌بندی جدید در تدوین مباحث فلسفی، تألیف کتابی فلسفی با نظارت بر مسائل فلسفی روز، پیراستن مباحث فلسفی از گزاره‌های مرتبط با طبیعیات قدیم و شیوه مشایی در طرح مسائل فلسفی.

نظریه پردازی در فلسفه اسلامی: علامه طباطبایی علاوه بر تدریس و تدوین و حاشیه‌نگاری بر برخی آثار ارزشمند فلسفی، دارای نظریات اختصاصی نیز بود. برخی نظریات اختصاصی علامه در مسائل فلسفی را هفتاد مسأله دانسته‌­اند.
 
 بُعد اخلاقى و عرفانى: علامه در بُعد اخلاق و عرفان -اعم از نظری و عملی- نیز شخصیتی برجسته بود. وی از نظر علمی، مهم‌ترین کتاب‌های عرفان نظری -یعنی تمهید القواعد، فتوحات و شرح فصوص- را به دقت خوانده و هضم کرده بود. ایشان همچنین چند دوره، رساله «تحفه الملوک در سیر و سلوک» سید مهدی بحرالعلوم، یک دوره حدیث معراج از آخر کتاب «ارشاد القلوب» و حدیث مواعظ «یا عیسی»، رساله نور وحدت، بخش‌هایی از دیوان حافظ و گلشن راز شبستری را در جلسات اخلاقی خود تدریس کرده است. نکته دیگر در بُعد اخلاقی علامه طباطبایی، توجه ویژه ایشان به شیوه تربیتی قرآن کریم است که در آن انسان بر اساس توحید خالص، تربیت می‌شود. 

 بُعد فقهى و اصولى: از دیگر ساحات کمتر دیده شده در شخصیت علامه طباطبایی، حیث فقهی و اصولی ایشان است. ایشان در ایام اقامت خود در نجف اشرف در دو دوره خارج اصول آیت‌الله محمد حسین محقق اصفهانی و آیت‌الله نائینی و نیز درس خارج فقه آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی شرکت کرده است. همچنین بعد از ورود به قم برای مدتی به تدریس خارج اصول و نیز خارج فقه (بحث صوم) اشتغال داشته است. علاوه بر تحصیل و تدریس فقه و اصول، علامه دارای پنج اثر تحقیقی در فقه و اصول است. 
 
  بُعد حدیثى: از دیگر ابعاد شخصیتی علامه طباطبایی، توجه ویژه وی به روایات اهل بیت علیهم السلام است. ایشان کتاب «بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار» تألیف محمد باقر مجلسی را که دائره‌المعارف بزرگ حدیث شیعه و شامل تمامی مباحث اسلامی (اعم از تفسیر قرآن، تاریخ، فقه و کلام و مانند آن) است، مطالعه کرده و در آثار خود از آن­ بهره برده است. همچنین، نسخه‌­ای از کتاب «وسائل الشیعه» (از دیگر مجامع روایی شیعه) را با نسخه صاحب این اثر مقابله و تصحیح کرده است. نسخه «وسائل الشیعه» علامه طباطبایی، صحیح­‌ترین نسخه این اثر بعد از نسخه مؤلف آن است. علامه علاوه بر مطالعه و تصحیح این آثار، بخش­‌هایی از کتاب «بحار الانوار» را تدریس کرده، و بر این کتاب و کتاب‌های «اصول کافی» کلینی و «مرآه العقول» (شرح محمد باقر مجلسی بر کتاب الکافی) تعلیقاتی نگاشته است. از دیگر خدمات حدیثی علامه، گردآوری مجموعه‌ای کامل از شیوه زندگی و رفتار پیامبر اسلام(ص) است که با عنوان «سنن النبی(ص)» منتشر شده است.
 
  بُعد ریاضى و فلکى: یکی دیگر از ابعاد پنهان شخصیت علامه طباطبایی، تسلط وی بر ریاضیات و علم افلاک است. ایشان یک دوره حساب استدلالی، هندسه مسطحه، هندسه فضایی و جبر استدلالی را نزد سیدابوالقاسم خوانساری (متوفی ۱۳۸۰ ق) فرا گرفت و از هیأت جدید نیز مطلع بود. همچنین، رساله «اُکر»، شرح «چغمینی» و کتاب «تشریح الافلاک» را در حوزه علمیه تدریس کرده است. علامه همچنین در رساله‌‌ای با عنوان «اعداد اول»، اعداد یک تا ده هزار را به روش اختصاصی استاد خود (سیدابوالقاسم خوانساری) استخراج کرده است. نکته دیگر، طراحی نقشه ساختمان مدرسه حجتیه قم و نصب دائره هندیه برای تعیین سمت قبله در آن است که نشان از توانمندی ایشان در علم هندسه دارد.

بُعد ادبى و هنری: علامه در کنار تحصیل علوم نظری و پیمون مراتب سلوک اخلاقی و عرفانی، دارای ذوق ادبی و هنری نیز بوده است. توجه ویژه ایشان به دیوان حافظ و نگاشتن شرحی بر آن و سروده­‌های ایشان به زبان فارسی نشان از ذوق ادبی وی دارند. علامه انواع خط فارسی و عربی را نزد میرزا علینقی، استاد برجسته خط، فرا گرفته است و در نقاشی و طراحی نیز ذوق و استعداد خویش را پرورش داده بود. علامه(ره) در تشخیص خط‌­های قدیمی و اساتید آن تبحر داشت و گاهی اساتید خط‌­شناسی به ایشان مراجعه می‌کردند و ایشان بدون درنگ نام صاحب آن خط را می‌گفت. ایشان همچنین، رساله­‌ای درباره رسم‌الخط نستعلیق تدوین کرده است.

 با این وجود و با اشتغال به شئون حوزوی، وی از توجه به مسائل روز جهان و عالم اسلام غافل نشده و زبان و قلمش در این عرصه نیز در خدمت بشریت بود. وی برای سه دهه (از دهه ۳۰ تا دهه ۵۰ شمسی) در جلسات منزل سید احمد ذوالمجد در تهران شرکت کرده و با حضور افرادی نظیر شهید مطهری، هانری کربن، داریوش شایگان، سیدجلال آشتیانی، سیدحسین نصر و دیگر فضلای آن روزگار به طرح مسائلی پیرامون معارف اسلامی می‌پرداخت. تألیف سه اثر اختصاصی برای معرفی شیعه در جهان، نشان دیگری از توجه وی به مسائل روز بود. ارائه تصویری عقلانی و فطری از اسلام، گفت‌وگو با جهان مدرن در عین پایبندی به سنت، توجه توأمان به بعد معنوی انسان در کنار ساحت عقلانی وی، ارائه الگویی برای تفکر جامع‌نگر و ترویج فرهنگ گفت‌­وگو و مدارا از دیگر ویژگی‌های علامه طباطبایی است. توجه به این مسائل، به خوبی نشان از ظرفیت‌­های پرداختن بیش از پیش از شخصیت این حکیم فرزانه است.

معرفی این چهره یگانه به جامعه جهانی، نه یک اقدام فرهنگی صرف، بلکه یک ضرورت فکری به پرسش‌­های بشر امروزی است. علامه طباطبایی، تنها یک دانشمند متعلق به جغرافیای اسلام و یک مقطع تاریخی خاص نبود، بلکه انسان کاملی بود که باید فراتر از زمانه و زمینه زیستش به مسأله انسان و فطرت الهی او پرداخت. از این روی، اندیشه‌های وی فراتر از مرز زمان و مکان رفته و امروزه نیز برای حل مسائل بشری و ارتباط با قلب‌های پاک انسانی قابل تأمل است. معرفی این گنجینه حکمت و معرفت، نه یک رسالت فرهنگی برای ایران و شیعه بلکه اقدامی ضروری برای احیای انسانیت انسان معاصر است. طرح نام علامه طباطبایی در فهرست بزرگداشت یونسکو برای دوره ۲۰۲۶ – ۲۰۲۷، ظرفیتی بی‌بدیل برای انجام این مهم است و انتظار می‌رود، جامعه علمی و نهادهای اجرایی مرتبط در کشورمان با مغتنم دانستن این فرصت، با برگزرای رویدادهای فرهنگی و علمی در شأن این یگانه دوران، گامی در راستای معرفی وی به انسان معاصر بردارند.