افول مربع سنتی صادرات ایران

حدیث حدادی، گروه اقتصادی_  اما این مربع سنتی صادرات، در پس دو دهه تغییر و تحولات تجارت، شرایط نامساعدی پیدا کرده‌اند. همین الان، چین، هند، پاکستان و حتی افغانستان دست به صادرات فرش با نقشه‌های ایرانی می‌زنند. زعفران ایران به صورت فله‌ای از کشور خارج می‌شود و به دلیل نبود تکنولوژی بسته‌بندی، توسط شرکت‌های واسط اروپایی بسته‌بندی و به تمام دنیا صادر می‌شود و مهر ساخت آن کشورها روی آن می‌خورد. پسته ایران در رقابت جهانی، جا مانده و به دلیل خشکسالی و آفت‌زدگی، سهم زیادی از بازار جهان ندارد و درباره خاویار که عمده مردم ایران چندان با آن آشنا نیستند (چون قیمت بسیار بالایی دارد)، همین موضوع حاکم است و خطر انقراض، بسیاری از گونه‌های ماهیان خاویاری دریای کاسپین را تهدید می‌کند. 
بررسی‌های ما نیز نشان می‌دهد به دلایل مختلف داخلی و خارجی صادرات مربع سنتی کالاهای «برند ایران» با کاهش مواجه شده که مهم‌ترین ضعف ایران در حوزه صادرات این محصولات، مربوط به بخش بسته‌بندی و بازاریابی است، به طوری که این امر موجب شده سایر کشورها محصولات ما را خریداری کرده و با یک بسته‌بندی و بازاریابی مناسب به نام کشور خود به فروش برسانند. از سویی عدم شناخت نیاز، ذائقه و سلیقه مصرف‌کنندگان سبب شده ایران بخشی از بازار صادراتی خود را از دست بدهد.
 
دلایل کاهش سهم ایران از بازار زعفران
ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در جهان است و زعفران ایرانی به دلیل کیفیت بالا و عطر و طعم بی‌نظیرش در سراسر جهان خریداران بی‌شماری دارد. کشت زعفران در ایران از سابقه‌ای طولانی برخوردار است و توسعه آن به حفظ این سوغات ایرانی کمک می‌کند. همچنین در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کشاورزی اهمیت دارد و توسعه آن می‌تواند به بهبود وضعیت معیشتی کشاورزان، توسعه پایدار مناطق روستایی و افزایش صادرات غیرنفتی کشور کمک کند. زعفران در مقایسه با سایر محصولات کشاورزی، نیاز کمتری به آب دارد و این امر در مناطق کم‌آب بسیار حائز اهمیت است.
پیازچه‌هایی که برای یک مزرعه با شرایط آب‌و‌هوایی خاص خود استفاده می‌شود، قابلیت انتقال و کاشت در کشورهای دیگر را ندارد، مگر به صورت قاچاق! و همین موضوع باعث می‌شود قیمت زعفران در کشورهای دیگر چندین برابر قیمت ایران باشد و در نتیجه فرصت مناسبی را برای صادرات فراهم آورد.
اما در سال‌های اخیر میزان صادرات این محصول کاهش داشته که یکی از دلایل آن افزایش تولید و صادرات زعفران توسط کشورهای رقیب مانند افغانستان، اسپانیا و هند و همچنین کاهش تقاضا در بازارهای سنتی مانند چین و هند است. در واقع افغانستان در سال‌های اخیر به یکی از رقبای جدی ایران در بازار زعفران تبدیل شده است. این کشور با تولید و صادرات زعفران با نام خود، سهم قابل‌توجهی از بازار را به دست آورده است. همچنین برخی از بازارهای سنتی زعفران ایران مانند چین و هند، در سال‌های اخیر به دنبال تأمین نیاز خود از منابع داخلی یا جایگزین بوده‌اند که همین امر بر میزان صادرات ما تأثیرگذار بوده است. علاوه بر آن، تفاوت در تعرفه‌های گمرکی بین ایران و افغانستان برای صادرات زعفران به کشورهای دیگر، باعث شده تجار ایرانی برای صادرات زعفران خود از مسیر افغانستان استفاده کنند.
قاچاق پیاز زعفران ایران و صادرات محصول نهایی با نام کشورهای دیگر نیز از جمله عوامل مؤثر در کاهش سهم ایران از بازار جهانی زعفران است. بررسی‌ها نشان می‌دهد حجم زیادی از زعفران ایران به صورت قاچاق و با نام کشورهای دیگر بویژه افغانستان صادر می‌شود. این امر سبب کاهش آمار صادرات رسمی زعفران ایران و همچنین کاهش سهم ایران از بازار جهانی و از دست رفتن درآمدهای ارزی کشور می‌شود.
از یک سو، یکی از مهم‌ترین مشکلات ایران که موجب شده خریداران بازار جهانی زعفران کاهش یابند، مربوط به بخش بسته‌بندی و بازاریابی است، به طوری که بسته‌بندی‌های غیرجذاب و سنتی و عدم استفاده از روش‌های نوین بازاریابی، مانع از رقابت‌پذیری زعفران ایرانی در بازارهای جهانی شده است. از سوی دیگر زعفران ایران به دلیل عدم برندسازی و تبلیغات مناسب، اغلب با نام سایر کشورها صادر که این امر منجر به کاهش ارزش افزوده صادرات می‌شود.
از دیگر مواردی که منجر به رقابت‌پذیری پایین این محصول در بازارهای جهانی می‌شود، قیمت بالای زعفران ایران نسبت به کشورهای رقیب و عدم تناسب با قیمت‌های پایه صادراتی است. همچنین تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های تجاری نیز می‌توانند در کاهش صادرات زعفران از ایران تأثیرگذار باشند، به طوری که با توجه به محدودیت‌ها در انتقال ارز و تعهدات ارزی، صادرکنندگان را به سمت صادرات غیررسمی سوق داده و این امر به کاهش صادرات رسمی کمک کرده است.
 
نگاهی به صادرات زعفران در ۲۲ سال گذشته
بر اساس آمار اعلام شده از سوی گمرک، میزان صادرات زعفران در سال ۱۳۸۱ یعنی حدوداً ۲۲ سال پیش از نظر وزنی حدود ۱۳۰ هزار و ۲۴۱ کیلوگرم معادل ۵۹ میلیون و ۸۴ هزار و ۶۳۲ دلار بوده که این میزان تا سال ۱۳۸۴ روند افزایشی داشته اما از این سال به بعد دستخوش کاهش بوده است، به طوری که در سال ۱۳۸۶ میزان صادرات این محصول به ۷۶ هزار و ۹۱۶ کیلو یعنی معادل ۵۰ میلیون و ۵۳۵ هزار و ۵۲۷ دلار رسیده است.
بیشترین صادرات زعفران در ۲۲ سال گذشته مربوط به سال ۱۳۹۹ است که حجم ۳۲۴ هزار و ۸۰۶ کیلو معادل ۱۸۹ میلیون و ۹۵۱ هزار و ۱۴۷ دلار بوده و کمتر ین میزان صادرات نیز طی این سال‌ها به سال ۱۳۹۵ اختصاص دارد که با صادرات تقریباً ۶۰ هزار و ۹۶۳ کیلو کمترین ارز‌آوری را به کشور داشته است.
بررسی این آمار نشان می‌دهد روند صادراتی در این حوزه پس از سال ۱۳۹۴ صعودی شده و مجدداً در سال ۱۳۹۷ به حدود ۳۵۳ میلیون و۳۱۳ هزار و ۲۴۱ دلار رسیده است.
 
دیگر ایران در بازار جهانی خاویار تنها نیست
بین ۲۷ گونه ماهی خاویاری از تاسماهی شکلان، شش گونه در دریای خزر و حوضه آبریز آن زندگی می‌کنند و یک گونه سیبری که بومی ایران نیست، ولی در ایران پرورش داده می‌شود که از آنها خاویار اصل ایرانی تولید می‌شود. خاویار یکی از گران‌ترین و پرسودترین کالاهای صادراتی ایران محسوب می‌شود. ایران با داشتن گونه‌های متنوعی از ماهیان خاویاری در دریای خزر، سابقه طولانی در تولید خاویار با کیفیت بالا دارد. خاویار ایرانی به دلیل طعم بی‌نظیر، بافت منحصربه‌فرد و رنگ درخشانش در جهان شهرت دارد. در واقع در بازار جهانی، خاویار اصل ایرانی کاملاً شناخته‌ شده است و بسته‌بندی‌های خاص و مشخص دارد. خریداران خاویار اصل ایرانی در بازار جهانی با توجه به کیفیت متفاوت خاویار ایرانی حاضر به پرداخت قیمت بالاتر برای آن هستند. خاویار ایرانی دارای طعمی متفاوت و عطری دلپذیر است. همچنین با دانه‌های درشت، باکیفیت و یکدست، شکلی گرد یا بیضوی دارند و دارای شفافیت و جلای منحصربه‌فرد هستند.
حتی در سال‌های اخیر، خاویار مصنوعی در کشورهای اسپانیا، روسیه و ژاپن رونق پیدا کرده که این محصول مشابه خاویار ماهیان خاویاری بوده و از تخم‌های منجمد ماهی آزاد و ماهی هرینگ تولید می‌شود. اما خاویار مصنوعی از لحاظ دانه‌بندی، برخلاف خاویار طبیعی که شکل بیضی یا گرد دارند، به ‌صورت توده ژله‌ای و اشکال چندوجهی است که بازهم نتوانسته‌ جایگزین خاویار با کیفیت و خوش‌طعم ایرانی شود.
ایران از سال ۱۳۰۵ انحصار تولید خاویار در استان‌های همجوار دریای خزر را از روس‌ها پس گرفت و از آن زمان، یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان خاویار در جهان است. اما این روند در سال‌های اخیر معکوس شده است. کاهش صادرات خاویار ایران ناشی از عوامل متعددی است که شامل کاهش جمعیت ماهیان خاویاری در دریای خزر،محدودیت‌های تجاری ، تحریم‌ها و همچنین افزایش رقابت با سایر تولیدکنندگان خاویار در جهان است.
در واقع در سال‌های اخیر صید بی‌رویه و آلودگی زیستگاه‌های طبیعی ماهیان خاویاری، بویژه در دریای خزر، منجر به کاهش شدید جمعیت این ماهیان شده است. علاوه بر آن کاهش کیفیت خاویار تولیدی به دلیل رعایت نکردن استانداردهای لازم در فرآوری و بسته ‌بندی نیز در کاهش صادرات تأثیرگذار بوده است.
از سوی دیگر محدودیت‌های اقتصادی و تحریم‌ها، دسترسی ایران به بازارهای جهانی و صادرات خاویار را با مشکل مواجه کرده است. همچنین کشورهای دیگری مانند چین و روسیه نیز در حال حاضر در بازار خاویار حضور دارند و با تولید و صادرات این محصول، در حال رقابت با ایران هستند. بنابراین با حضور این کشورها، خاویار با کاهش قیمت به علت افزایش عرضه مواجه شده و همین امر موجب شده درآمد حاصل از صادرات خاویار نیز کاهش یابد.
 
روند نزولی صادرات خاویار
بررسی آمار گمرکی خاویار نشان می‌دهد از سال ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۳ بیشترین میزان صادرات خاویار مربوط به سال ۱۳۸۲ است. به طوری که میزان صادرات این محصول ۵۸ هزار و ۸۶۵ کیلو بود. اما این شرایط چندان ماندگار نبود و در سال بعد(۱۳۸۳) حجم صادرات خاویار کاهش یافته و به ۳۸ هزار و ۳۸۷ کیلو رسید و این روند نزولی در سال ۱۳۸۴ هم ادامه داشت و میزان آن به حدود ۹ هزار و ۱۲۴ کیلو رسید. روند کاهشی صادرات خاویار طی سال‌های بعد نیز ادامه داشت به گونه‌ای که در سال ۱۳۹۰ تنها ۳۳۷ کیلو از این محصول صادر شد. 
تغییر سلیقه مشتریان و از دست دادن بازار صادرات فرش
فرش ایران به دلیل ترکیبی از عوامل تاریخی، فرهنگی، هنری و کیفی، یک برند شناخته شده و معتبر در سطح جهانی است. این عوامل شامل اصالت طرح‌ها، تنوع رنگ، کیفیت مواد اولیه، دقت در بافت و شهرت تاریخی و فرهنگی آن است. فرش ایرانی هر بیننده‌ای را به فکر فرو می‌برد، چرا که در پس هر فرش ایرانی یک داستان عجیب و بسیار زیبا وجود دارد. دوم نحوه کیفیت و رنگ‌بندی فرش ایرانی است. الگوهای فرش ایرانی منحصر به‌فرد است. از جایی تقلید نمی‌کند و همواره در کیفیت هم زبانزد است. اگر یک بوته را در فرش می‌بینیم با بوته و گل بعدی تقارن دارد. این اصالت فرش ایرانی است. امروزه ترکیه، چین و سایر کشورهای نوظهور در فرش با کپی از این هنر تماماً ایرانی ادعا پیدا کرده‌اند، اما به جرأت می‌توان گفت تنها یک قالی دستباف که توسط یک بافنده ایرانی بافته شده، صاحب معیار سنجش فرش با کیفیت است.
فرش دستباف ایرانی از دیرباز به عنوان یک کالای هنری و لوکس در سطح بین‌المللی شناخته شده است و از اقلام صادراتی مهم کشور ما محسوب می‌شود. کاهش صادرات این محصول به عوامل داخلی و خارجی مربوط می‌شود که یکی از عوامل داخلی، افزایش هزینه‌های تولید است که دلایلی همچون تورم، کمبود مواد اولیه مرغوب، کاهش مهارت بافندگان و عدم به‌روزرسانی طرح‌ها و بازاریابی ضعیف باعث آن شده است. از سوی دیگر، تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی، رقابت شدید با سایر کشورها در تولید فرش و تغییر سلیقه مصرف‌کنندگان نیز از عوامل خارجی تأثیرگذار بر این امر محسوب می‌شوند.
در واقع تورم و مشکلات اقتصادی موجب افزایش هزینه‌های مواد اولیه، دستمزدها و سایر هزینه‌های تولید شده که این امر رقابت‌پذیری فرش ایران را در بازارهای جهانی کاهش داده است. از سوی دیگر با توجه به اینکه اغلب خریداران در بازار‌های جهانی سلیقه متفاوتی در فرش دارند، عدم تطابق طرح‌های جدید با سلیقه و نیازهای بازارهای جهانی و همچنین گرایش به سمت فرش‌های ماشینی و طرح‌های مدرن، باعث کاهش تقاضا برای فرش‌های ایرانی شده است.
در حوزه فرش نیز همانند سایر بخش‌ها یکی از مشکلات از دست دادن بازارهای جهانی، نبود بازاریابی مؤثر است. به گونه‌ای که عدم توجه به بازاریابی و برندینگ مناسب، موجب شده سهم بازار فرش ایران در بازارهای جهانی کاهش یابد. همچنین حضور کشورهایی همچون چین، هند و ترکیه در بازار تولید فرش موجب شده رقابت شدیدی با قیمت‌های رقابتی در این بخش از بازار صورت گیرد. علاوه بر آن تحریم‌های اقتصادی، صادرات فرش ایران را بشدت تحت تأثیر قرار داده است. 
 
سال ۹۷ کمترین فرش از کشور صادر شد
بنا بر آمار اداره گمرک جمهوری اسلامی ایران، بیشترین صادرات فرش مربوط به سال ۱۳۸۳ بوده که حدود ۱۸ میلیون و ۷۰۳ هزار و ۵۸۳ کیلوگرم صادرات در این حوزه ثبت شده است. همین آمار نشان می‌دهد کمترین میزان صادرات فرش و کف‌پوش‌های نسجی در سال ۱۳۹۷ بوده که تنها ۸۰ هزار و ۳۳۱ کیلوگرم ثبت گردیده است.
 
 پسته
پسته ایرانی را «طلای سبز» می‌خوانند. ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان پسته در جهان است و پسته ایرانی به دلیل کیفیت و طعم خوبی که دارد در بازارهای جهانی محبوب است. کشت پسته در ایران بیش از چند هزار سال سابقه‌ دارد و این محصول بخشی از فرهنگ و اقتصاد ایران محسوب می‌شود. این پیشینه طولانی، اعتبار ویژه‌ای به پسته ایرانی بخشیده است. ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان پسته در جهان است که رقابت اصلی آن با آمریکاست. پسته ایرانی به بیش از ۷۵ کشور صادر می‌شود و در بازارهای اروپا، خاورمیانه و آسیا طرفداران زیادی دارد. همین الان، اگرچه پسته آمریکایی (مانند رقم کرمان در کالیفرنیا!) رقیب سرسختی برای ایران است، اما پسته ایرانی به دلیل طعم غنی‌تر و قیمت رقابتی همچنان در بسیاری از بازارها ترجیح داده می‌شود.
اما محصول صادراتی پسته نیز با مشکلات ریز و درشتی مواجه شده است. کاهش صادرات پسته ایران ناشی از عوامل مختلفی از جمله کاهش تولید به دلیل خشکسالی، تحریم‌های اقتصادی و رقابت شدید در بازارهای جهانی است. علاوه بر این، نوسانات قیمت و مشکلات مربوط به کیفیت و بسته‌بندی نیز در این روند تأثیرگذار بوده‌اند.
در واقع خشکسالی و کمبود آب، از جمله مهم‌ترین عوامل طبیعی محسوب می‌شوند که منجر به کاهش تولید پسته در ایران  شده است. از سوی دیگر تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های مالی، موجب شده نقل و انتقالات ارزی نیز با مشکل مواجه شود. از همین رو صادرات این محصول نیز همانند سایر محصولات ما با کاهش مواجه شده است. یکی از مواردی که موجب کاهشی شدن صادرات پسته شده، عدم رعایت استانداردهای لازم در فرآیند بسته‌بندی است. به طوری که این امر باعث کاهش اعتماد خریداران خارجی شده است.
از طرف دیگر، تحریم‌های آمریکا علیه ایران، مبادلات بانکی و پرداخت‌های بین‌المللی را مختل کرده و بسیاری از خریداران خارجی به دلیل ترس از تحریم ثانویه، تمایلی به خرید پسته ایران ندارند. با اینکه مشکلات در پرداخت ارز حاصل از صادرات به داخل ایران، انگیزه صادرکنندگان را کاهش داده ، در داخل نیز کمبود آب و تغییرات اقلیمی باعث کاهش تولید و افزایش قیمت تمام‌شده گردیده است. قیمت بالای نهاده‌های کشاورزی (کود، سم، انرژی) سودآوری پسته را کم کرده و سیاست‌های نادرست قیمت‌گذاری و مالیات‌گیری از صادرکنندگان، انگیزه آنها را کاهش داده است.
در سال‌های گذشته نیز در برخی سال‌ها، آلودگی پسته به آفلاتوکسین (نوعی سم قارچی) باعث پس‌زدگی محموله‌ها در اروپا و چین شد و برخی رقبا (مثل آمریکا) از این موضوع برای تخریب برند پسته ایران استفاده کردند که هم اکنون نیز فعالان این حوزه می‌گویند ضعف در سیستم نظارت کیفی باعث کاهش اعتماد جهانی به پسته ایران شده است.
 
بیشترین و کمترین صادرات پسته در ۲۲ سال اخیر
با توجه به آمار منتشر شده از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، بیشترین صادرات پسته در سال ۱۳۹۹ صورت گرفته که حدوداً ۲۰۳ میلیون و ۵۸۹ هزار و ۱۱۵ کیلوگرم از این محصول را صادر کرده‌ایم. همچنین کمترین میزان صادرات پسته مربوط به سال ۱۳۹۷ است که تنها ۵۲ میلیون و ۲۶۱ هزار و ۸۸۸ کیلوگرم در این حوزه صادرات داشته‌ایم. بررسی آمار صادرات این محصول نشان می‌دهد که بازار فروش جهانی پسته با نوسانات متعددی همراه است.
 
چگونه برگردیم؟
بازگرداندن جایگاه تاریخی ایران در صادرات پسته، خاویار، زعفران و فرش نیازمند تحول جدی در استراتژی‌هاست. این چهار کالا هنوز پتانسیل بالایی دارند، اما چالش‌ها عمیق هستند. در حال حاضر این ۴ کالا همچنان از «مزیت‌های ذاتی» برخوردارند. از جمله این که، زعفران ایرانی عطر و طعم بی‌نظیری دارد و ارقام پسته ایران در دنیا مورد توجه قرار می‌گیرد. فرش ایرانی نیازی به تعریف ندارد و البته خاویار که دانش استخراج آن بومی است. 
از طرف دیگر، توجه جهانی به محصولات ارگانیک و اصیل، این محصولات را همچنان در رده برند ایران نگه می‌دارند. به طور مثال، بازارهای اروپا و آمریکا برای محصولات تراریخته‌نشده و دارای شناسه جغرافیایی (GI) ارزش بالایی قائلند. با اینکه رشد تقاضا در چین و هند برای زعفران و پسته ایرانی نیز رخ داده و تمایل کشورهای عربی به فرش‌های لوکس ایرانی بیشتر شده است. بنابراین، می‌توان گفت که ایران با تلفیق ظرفیت‌های تاریخی (کیفیت محصول) و راهکارهای مدرن (فناوری، بازاریابی، دیپلماسی اقتصادی) می‌تواند دوباره در میدان جهانی بدرخشد. اگر اصلاحات ساختاری آغاز شود در ۱۰ سال آینده می‌تواند نقطه عطفی برای ما باشد.