بازگشت پرهزینه گردشگری به چرخه عادی

مهدی گوهری - گروه زیست بوم: پایان جنگ، پایان اثرات آن نیست؛ این اثرات بزودی رخت برنمی‌بندند. یکی از بخش‌هایی که در هر بحران در اولین گام‌ها آسیب می‌بیند و در دیرترین حالت ممکن به روال سابق خود بازمی‌گردد، صنعت گردشگری است. صنعتی که امروزه در کشورهای بسیاری، بخش پررنگی از اقتصاد را رقم می‌زند؛ اما در ایران نفس‌نفس‌زنان پیش می‌رود و بحران‌های کوچک و بزرگ هر بار اولین اثرات خود را بر این صنعت وارد می‌کنند و شاغلان این عرصه را تا آستانه نابودی معیشت پیش می‌برند و گاه نابودی کامل را برای آنها متصور می‌سازند. در این گزارش قصد داریم به بررسی اثرات جنگ دوازده‌روزه بر صنعت گردشگری و میهمان‌نوازی ایران بپردازیم.

  گردشگری، صنعتی تأثیرپذیر
گردشگری همانند بالنی ا‌ست که از دور زیبا و جذاب می‌نماید، اما از نزدیک با یک باد جابه‌جا می‌شود و از عرش به فرش می‌رسد. این تعبیری ا‌ست که اشکان بروج، تورلیدر و فعال حوزه بازاریابی گردشگری، درباره صنعت گردشگری مطرح می‌کند. بروج، این صنعت را با وجود انعطاف‌پذیری بالا، بسیار شکننده توصیف می‌کند.
گردشگری تحت‌تأثیر نیروهای خرد و کلان بیرونی فراوانی قرار دارد. سیاست و اقتصاد مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر صنعت گردشگری هستند. سیاست‌های تشویقی برای توسعه گردشگری یا ارزان بودن یک مقصد، اثر مهمی در جذب گردشگر دارد. عواملی مانند جنگ و بیماری نیز تأثیرات بزرگی دارند. همه ما دوران کرونا و اثر آن بر صنعت گردشگری را به یاد داریم؛ در هر اتفاقی، اولین جایی که به‌سرعت تأثیر را تجربه می‌کند، حوزه گردشگری ا‌ست و آخرین حوزه‌ای که به فعالیت بازمی‌گردد، نیز گردشگری ا‌ست.
 
بازگشت گردشگری پس از بحران
در سراسر دنیا، گردشگری با هر بحرانی دچار مشکل می‌شود؛ اما بازگشت آن به حالت اولیه، بستگی به برنامه‌ریزی و سیاست‌های گردشگری دولت‌ها دارد. بروج، در مورد نمونه‌های موفق بازگشت در دنیا به کشورهایی مانند تایلند، روسیه و لبنان اشاره می‌کند که چون گردشگری در اقتصاد کلان کشورشان جایگاه مهمی داشت، توانستند به‌سرعت پس از رفع بحران به وضعیت مطلوب بازگردند.
بروج در مورد جنگ داخلی تایلند می‌گوید که در آن جنگ حتی تانک‌ها به خیابان‌ها آمدند، اما بلافاصله پس از پایان بحران، دولت با برپایی کمپین‌های فراوان و دعوت از بلاگرها و خبرنگاران از سراسر دنیا تلاش کرد واقعیت را، برخلاف آنچه رسانه‌ها بیان می‌کردند، به دنیا نمایش دهد. بروج نیز در این دوران به تایلند دعوت شد و شاهد بود که زندگی در جریان است- چیزی که در رسانه‌های بین‌المللی متفاوت نشان داده می‌شد.
روسیه مورد دیگری ا‌ست که بروج به آن اشاره کرد: روسیه علیرغم درگیر شدن در جنگ با اوکراین و اعمال تحریم‌ها، تلاش کرد همچنان گردشگری را در نقاط امن خود، با مذاکره با کشورهای دیگر از جمله ایران، ادامه دهد.
اما در مورد ایران، موضوع متفاوت است. در ایران، صنعت گردشگری نه در سیاست و نه در اقتصاد متأسفانه نقش‌آفرینی زیادی ندارد. قوانین دست‌وپاگیر، نگاه داخلی به گردشگری، شرایط بازگشت آن را پس از هر بحران بسیار دشوار می‌کند. کشور ایران با پتانسیل‌های بالا در حوزه گردشگری، اما بدون داشتن جایگاه در اقتصاد کلان، حتی نمی‌تواند یک تبلیغ بین‌المللی برای معرفی واقعیت جامعه ایران داشته باشد.
 
گردشگری در پساجنگ
تعطیلی کامل تورهای ورودی و خروجی کشور، اولین نکته‌ای بود که بروج در مورد وضعیت کنونی گردشگری ایران بیان کرد. بروج، که بیش از ۲۲ سال در صنعت گردشگری فعال است، سفر را در حال حاضر راهی برای فرار از بحران می‌داند، نه مؤلفه‌ای برای کسب آسایش.
در دنیا، برای مدیریت بحران، روندهایی وجود دارد؛ اما در ایران، ساختار مناسبی برای گردشگری وجود ندارد و تصمیم‌گیری‌ها اغلب احساسی هستند و این، آینده گردشگری پس از پایان جنگ را مبهم‌تر می‌سازد. متأسفانه وزارت میراث فرهنگی هیچ پاسخ و استراتژی روشنی برای ذی‌نفعان گردشگری ندارد. در بسیاری از موارد، با تصور اینکه همه چیز را می‌دانیم، برای مشکلات پاسخ درست نداریم.
استفاده از کمک کارشناسان بین‌المللی برای حل مشکلات صنعت گردشگری می‌تواند راهکاری برای خروج از بحران باشد، اما متأسفانه اصلاً در دستور کار وزارت میراث فرهنگی و گردشگری نیست. در بحران‌های گوناگونی که بر صنعت گردشگری ایران آوار شده، شاهد مهاجرت بسیاری از کارشناسان خوب داخلی بوده‌ایم و آنها که مانده‌اند، توان ارائه راهکار برای خروج از بحران را ندارند.
امیدواریم روزی گردشگری ایران بتواند از پتانسیل‌های مهم خود بهترین بهره را ببرد و نقش‌آفرینی مناسبی در اقتصاد کلان ایران و معرفی فرهنگ و تاریخ ایران به دنیا داشته باشد.

 وضعیت آژانس‌های گردشگری
آژانس‌های گردشگری نقشی پررنگ در صنعت گردشگری ایفا می‌کنند. برای بررسی وضعیت آنها در شرایط کنونی، به سراغ مدیرعامل یک آژانس گردشگری رفتیم که در روزهای قبل از شروع جنگ، جشن نوزدهمین سالگرد فعالیت خود را در حوزه گردشگری برگزار کرده بود.
کریم شادفر، درباره تجربه ۱۹‌ساله خود در جایگاه مدیر آژانس گردشگری می‌گوید: «از آغاز فعالیت، هر چند سال با بحران‌های بزرگی روبه‌رو بودیم که ناشی از عوامل سیاسی و اقتصادی بودند و بر صنعت گردشگری اثرات منفی گذاشتند.» افزایش‌های متناوب قیمت دلار، علاوه بر گردشگری خروجی، با فاصله‌ای کوتاه بر گردشگری داخلی نیز اثر گذاشت. خدمات گردشگری در ایران کالایی لوکس محسوب می‌شوند و در شرایط نامناسب اقتصادی یا بحران، اولین کالایی ا‌ست که از سبد خرید خانواده‌ها حذف می‌شود.
ما ایرانیان، بر اساس حافظه تاریخی خود، همیشه پس‌انداز برای روز مبادا را اولویت می‌دهیم؛ اما متأسفانه این روز مبادا به‌واسطه شرایط بد اقتصادی و بحران‌ها، بسیار زودتر از انتظار به واقعیت بدل می‌شود.
شادفر درباره آغاز جنگ می‌گوید: «در حال اجرای یک تور زمینی در کشور ترکیه بودیم که توانستیم همان‌طور زمینی به ایران بازگردیم. مشکل اصلی برای تورهای خارجی هوایی بود که باید به ایران بازمی‌گشتند. تورهای داخلی هم با استرس و مشکل در آن ایام به مقصد بازگشتند. برای حفظ جان همکاران و مسافران، شرکت را تعطیل کردیم.»
در این مدت، کارمندان، راهنمایان گردشگری و زنجیره گسترده تأمین نیز فعالیت‌شان متوقف شد. افرادی که بسیاری از آنان تنها منبع درآمدشان گردشگری بود.
در صنعت گردشگری داخلی ایران، نوروز و سه‌ماه تابستان، اوج فعالیت آژانس‌های گردشگری‌ است. این چهار ماه، زمانی ا‌ست که آژانس‌ها باید هزینه سال خود را تأمین کنند و با بحران اخیر، شرایط برای آژانس‌هایی که پس از بحران کرونا باقی مانده‌اند، بسیار دشوار شده است.
لطمه بزرگ دیگر این بحران‌ها بر بدنه گردشگری، از دست دادن نیروهای متخصص است؛ نیروهایی که گاهی با واژه تلخ «تعدیل» یا ناامیدی از ادامه حضور در این صنعت، کنار گذاشته می‌شوند. شادفر می‌گوید: «در دوران کرونا، از ۳۰ نفر نیروی متخصص که با فرهنگ سازمانی ما همخوانی داشتند، تنها شش نفر باقی ماندند و پس از پشت سر گذاشتن کرونا، چند سال طول کشید تا توانستیم تیمی منسجم و همسو با فرهنگ سازمانی خود تشکیل دهیم.»
هر شرکت، بسته به توان مالی و بودجه‌بندی خود، ظرفیت مشخصی برای تحمل ضرر دارد و پس از آن، احتمال ورشکستگی بسیار بالا می‌رود. این وضعیت، لطمه بزرگی بر پیکره نحیف صنعت گردشگری ایران وارد می‌کند، صنعتی که در کشور ترکیه در سال ۲۰۲۴ بیش از دو برابر درآمد نفتی ایران در همان سال برای اقتصاد ترکیه آورده مالی داشته است.