مفاهمه استراتژیک تهران و آستانه در موضوعات کلیدی منطقه ای

گروه دیپلماسی: اگرچه روند روابط دوجانبه تهران و آستانه در طول سه سال اخیر نسبتاً متراکم و عملگرایانه بوده است، اما مؤلفه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نیز در این میان بسیار پررنگ هستند. این سفر با توجه به تحولات ماه‌های اخیر در ایران و آسیای مرکزی از جهات مختلفی حائز اهمیت است که می‌تواند نه‌تنها بر روابط دوجانبه، بلکه بر پویایی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تأثیرگذار باشد. سفر دکتر پزشکیان به آستانه و سپس عشق‌آباد در ترکمنستان در شرایطی انجام می‌گیرد که نقش و موقعیت آسیای مرکزی به طور فزاینده‌ای در سیاست جهانی در حال ارتقاست. 

مفاهمه استراتژیک در شکل دهی مناسبات با آستانه
در اکتبر 2025 نشست سران کشورهای ترک در قبله آذربایجان برگزار شد و مدت کوتاهی پس از آن نشست 1+5 روسیه و آسیای مرکزی در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان در کنار نشست سران کشورهای مستقل مشترک المنافع برگزار گردید. مدت کوتاهی پس از آن در ابتدای ماه نوامبر دیدار سران 1+5 آمریکا و آسیای مرکزی در واشنگتن انجام گرفت که در آن توافقات مهمی به دست آمد. قبل‌تر نیز بازیگران دیگری همچون چین، هند و اتحادیه اروپا نیز رویکردهای مشابهی را نشان داده بودند. انجام این سفر رسمی به آستانه و سپس حضور رئیس‌جمهوری در اجلاس بین‌المللی صلح و اعتماد در عشق‌آباد نشان‌گر آن است که ایران حضور خود در بازی بزرگ جدید در آسیای مرکزی را با جدیت دنبال کرده و به شکل عملگرایانه‌ای به دنبال توسعه روابط با کشورهای این منطقه است که قزاقستان موقعیتی منحصر به فرد در آن ایفا می‌کند.

سفر دکتر پزشکیان درحالی انجام می‌گیرد که اوایل ماه نوامبر در حاشیه نشست 1+5 آمریکا و آسیای مرکزی به میزبانی واشنگتن، قزاقستان به اولین کشوری تبدیل شد که به طور رسمی به پیمان ابراهیم پیوست. باوجود آنکه این سفر دکتر پزشکیان پیش از این تحولات به طور رسمی و در حاشیه سفر سعید خطیب‌زاده در گفت‌و‌گو با خبرگزاری دولتی قزاقستان اعلام شده بود، رسانه‌های غربی تلاش کردند تا این سفر را مرتبط با توافق اخیر در واشنگتن نشان دهند. همچنین به‌نظر می‌رسد تلاش‌های زیادی در سطوح پیدا و پنهان برای ایجاد چالش در روابط تهران و آستانه در این بازه شکل گرفت. با این حال، انجام این بازدید طبق برنامه قبلی و به دور از حواشی ایجاد شده توسط غرب نشان داد ایران و قزاقستان به سطح بالایی از «مفاهمه استراتژیک» در موضوعات کلیدی منطقه‌ای و بین‌المللی دست یافته‌اند. در عین حال تهران با این رویکرد اثبات کرد کماکان اصلی‌ترین راهبرد خود برای رویکردهای مخرب بازیگرانی همچون رژیم صهیونیستی را در توسعه روابط دوستانه مبتنی بر اصول همسایگی با کشورهای اسلامی همچون قزاقستان می‌بیند.

گذار به  «کریدور نجات»
روابط ایران و قزاقستان به طور محسوسی متأثر از مؤلفه‌های ژئواکونومیکی نظیر ترانزیت بوده است. دو کشور توافقات مهمی در این زمینه به دست آورده و حضور و سرمایه‌گذاری قزاقستان در چابهار و تأسیس کنسولگری در بندرعباس مؤید این عملگرایی بوده است. با این حال در شرایط جدید به‌نظر می‌رسد این رویکردها فراتر از صرف تعاملات ترانزیتی دوجانبه، ماهیت فراملی یافته و به زنجیره‌های ارزش ژئواکونومیکی در سطح بین‌المللی چشم دوخته است.

در سال‌جاری اولین قطار باری مستقیم از چین به ایران از مسیر قزاقستان محموله خود را به تهران رساند و به طور رسمی این کریدور فعال شد. این کریدور به‌جهت اهمیت مضاعف برای چین تحت عنوان «کریدور نجات» یا «خط نجات» شناخته می‌شود. از سوی دیگر قزاقستان در رویکردهای چندجانبه خود مسیرهای ارتباطی به ایران را نیز در کنار مسیرهای شرق به غرب، بخشی از کریدور ترانس‌خزر می‌داند. دو کشور همچنین در چهارچوب ارتقا و موقعیت جدید کریدور بین‌المللی شمال-جنوب بعد از تحریم روسیه و مسدود شدن دسترسی‌ها به اروپا دیدگاه‌های نزدیکی را به اشتراک می‌گذارند. این رویکردها می‌تواند با توجه به منابع استراتژیک قزاقستان همچون غلات، نقش و مشارکت دو کشور در زنجیره‌های ارزش بین‌المللی را ارتقا دهد.

قزاقستان پیش از این اثبات کرده یک شریک مورد اعتماد و فعال در دستورکارهای منطقه‌ای و بین‌المللی است. پیش از این قزاقستان در «مذاکرات آلماتی» در خصوص مسأله هسته‌ای ایران و نیز «روند صلح آستانه» در قبال بحران سوریه همکاری‌های نزدیکی با تهران داشت و تهران و آستانه در دوره عضویت غیردائم قزاقستان در شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز رویکردهای مشترک و نزدیکی داشتند.

در شرایط کنونی که جنوب غرب آسیا با محوریت تحولات سوریه و عراق در آستانه بحران‌های پیاپی قرار گرفته، وضعیت لبنان و غزه به‌دلیل رویکردهای آنارشیستی رژیم صهیونیستی رو به وخامت گذارده و وضعیت وخیم کشورهایی همچون افغانستان با اظهارات جدید ترامپ مبنی بر حضور مجدد آمریکا در پایگاه بگرام تشدید شده است و ادعاهای بی‌اساس امارات متحده عربی و شورای همکاری خلیج فارس در ارتباط با جزایر ایرانی به‌سطحی از تنش‌زایی رسیده است، بازیابی رویکرد میانجی‌گرانه و مؤثر آستانه می‌تواند تأثیر مهمی بر موازنه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشد.

قزاقستان بزرگ‌ترین کشور در آسیای مرکزی است؛ بالاترین سطح اثرگذاری بین‌المللی را داشته و با تولید ناخالص ملی 288 میلیارد دلار قابلیت‌های اقتصادی بسیار قابل توجهی دارد. این کشور دومین عضو تأثیرگذار در اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که ایران اخیراً به عضویت ناظر و یک توافق جامع تجارت آزاد با آن دست یافته است. در عین حال قزاقستان یک عضو فعال در سازمان همکاری اقتصادی (اکو) است که می‌تواند قابلیت‌های زیادی در پیشبرد ابتکارهای این سازمان داشته باشد. ایران و قزاقستان همچنین از شرکای کلیدی اقتصادی در افغانستان هستند که نقش مهمی در تأمین نیازهای استراتژیک این کشور ایفا می‌کنند. 

در چنین شرایطی همگرایی بیشتر ایران و قزاقستان در حوزه اقتصادی و تجاری، بویژه در حوزه‌های کلیدی نظیر فناوری‌های نو، امنیت غذایی و انرژی می‌تواند زمینه‌ساز ثبات در سطح بین‌المللی باشد.