ذهن زیبا

بهار خسروی _گروه کتاب: از زمانی که خیلی کوچک بود، آرزو داشت نویسنده شود، آن هم فقط نویسنده هنر. شاید عجیب باشد که از کودکی چنین کشش و جاذبه‌ای را در خود احساس می‌کرد. بعد از دوازده سالگی که خانواده‌اش به رم مهاجرت کردند، خودش را پیدا کرد. آن زمان، برای اولین‌بار با آثار هنری روبه‌رو شد و در مباحثه‌هایی شرکت کرد که در آنها همواره بحث هنر درمیان بود.
وایولت پجت (۱۹۳۵-۱۸۵۶) که نام مستعار «ورنون لی» را برای خودش انتخاب کرده بود، در دنیای اهالی کتاب به نویسنده‌ای انگلیسی با ریشه‌های فرانسوی شناخته می‌شود. حدود چهارده یا پانزده سالگی که کنجکاوی و ماجراجویی نوجوانی در او شدت گرفت، عادت‌های ذهنی این حرفه را هم توانست پیدا کند. در آن سن و سال، دفتر یادداشت‌هایش پر از نوشته‌های درهم و برهم درباره چیزهای زیبا و پیوند ادبیات و هنرهای بصری بود. هر چیزی که به چشمش زیبا می‌آمد در آن می‌نوشت و از نوشتن هراسی نداشت.
زیبایی و واژه‌های زیبا در طول زندگی از کودکی تا بزرگسالی‌اش نقش حیاتی و مهمی داشت. از همان سن، خود را وقف خواندن کتاب‌های هنر کرد و نظریه‌هایی در این‌باره در ذهن خود پرورش داد. علاقه‌مندی به زیبایی‌شناسی انگار که با بلندپروازی‌های ذهنی‌اش دست به یکی کرده و درهم آمیخته شده بودند.

شاید نقطه عطف زندگی‌اش از شانزده سالگی رقم خورده باشد که دست تقدیر یک معلم زبان لاتین برایش فرستاد. این معلم باستان‌شناسی آلمانی بود و تا آن زمان اسم و رسم پیدا کرده بود. رفته‌رفته به گفت‌وگو با معلمش علاقه‌مند شد و این معاشرت به جایی رسید که از او کتاب امانت می‌گرفت و می‌خواند تا علم و آگاهی خود را وسیع‌تر کند. در آن زمان، کتاب‌های اصول نقاشی و حکاکی بلان، تاریخ وینکلمان و لائوکون لسینگ را خواند. در شانزده سالگی به باور خودش، مطلب کوتاه نسبتاً استادانه و خوبی درباره فلسفه هنر نوشت. در هفده یا هجده سالگی دیگر به طور منظم خودش را وقف کاوش در هنر به نفع ادبیات کرد.
اغلب کتاب‌بازها، ورنون لی را به خاطر داستان‌های ماوراء‌ طبیعی و نوشته‌هایش درباره هنر، موسیقی و سفر می‌شناسند چرا که از پیروان اولیه زیبایی‌شناسی و نقد هنری بوده است. کتاب «روان‌شناسی یک نویسنده هنر» که انتشارات کتاب آبان آن را با ترجمه مریم فراهانی و به‌عنوان هفتمین جلد از مجموعه «اِکفِراسیس» منتشر کرده، دو مقاله از ورنون لی با رویکرد نقد روان‌شناسانه آثار ادبی و هنری است.
او در این دو مقاله نشان می‌دهد چگونه احساسات، هیجانات و حالات روانی شخص بر درک و واکنش او نسبت به هنر تأثیر می‌گذارد. این کتاب 160 صفحه‌ای تلاش می‌کند تجربه درونی و روانی مواجهه با آثار هنری را به‌طور دقیق بررسی کند، آن هم نه فقط از منظر تکنیکی بلکه از نظر روان‌شناختی و فلسفی. برای اینکه بدانید در مواجهه با هنر چه کسی هستید فرصت خواندن این کتاب را از دست ندهید.
این نویسنده قلمرو مطالعاتی گسترده‌ای داشت و مجموعه‌ای متنوع از کتاب‌ها را شامل مطالعات تاریخی؛ رساله‌های اندیشمندانه در باب هنر، موسیقی، باغ‌ها و سفرها؛ گفت‌وگوهای فلسفی؛ رساله‌هایی راجع به نظریه زیبایی‌شناسی و روان‌شناسی و قصه‌های ماوراء طبیعی منتشر کرده است. با توجه به تنوع نوشتاری که داشت، می‌توان گفت نویسنده جسوری بود. در کارهایش به حدی تنوع داشت که برای برخی از منتقدان ادبی درک آن سخت بود، شاید همین تنوع و جسارت حیرت‌انگیزش بود که از یک جایی به بعد، دیگر مخاطبان زیادی نداشت، اما تا زمان درگذشتش نویسنده پرکاری محسوب می‌شد.
هنری جیمز (نویسنده آمریکایی-بریتانیایی) به برادرش ویلیام درباره این نویسنده هشدار می‌دهد که «لی همان‌قدر که باهوش هست، خطرناک و مرموز هم هست، که بسیار در خور توجه است». این نشان می‌دهد شاید تنوع و گوناگونی کارهای لی حتی برای هم‌عصرانش نیز قابل درک و فهم نبوده است.
 
کاوش روان نویسنده و خواننده
کتاب «روان‌شناسی یک نویسنده هنر/ Psychology of an Art Writer» اثر ورنون لی به بررسی حوزه نقد ادبی از دیدگاه روان‌شناختی می‌پردازد و از آثار تأمل‌برانگیز در حوزه زیبایی‌شناسی، نقد هنری و روان‌شناسی تجربه هنری محسوب می‌شود. این کتاب برخلاف بسیاری از متون کلاسیک نقد هنر که بر تحلیل‌های فنی یا تاریخی تمرکز دارند، به بررسی ذهن، احساسات و فرآیندهای روانی فردی می‌پردازد که با هنر مواجه شده است. البته با این تأکید مضاعف؛ به طور ویژه ذهن و روانِ خودِ نویسنده یا منتقد هنر را هم واکاوی می‌کند. لی در این اثر، هنر را نه به‌عنوان یک «شیء مستقل»، بلکه به‌عنوان تجربه‌ای روانی و زنده بررسی می‌کند؛ تجربه‌ای که در تعامل میان اثر هنری و ذهن انسان شکل می‌گیرد. از نگاه او، آنچه ما «زیبایی» می‌نامیم، حاصل واکنش‌های پیچیده روانی، عاطفی، جسمانی و حافظه‌ای ماست، نه صرفاً ویژگی‌های عینی اثر و شاید به همین دلیل یکی از ایده‌های محوری کتاب این است که منتقد هنر، هرگز ناظر خنثی نیست. او نشان می‌دهد حالات روحی، خاطرات شخصی، وضعیت جسمانی، پیش‌زمینه فرهنگی و حتی خستگی یا شادابی فرد، همگی در نحوه ادراک اثر هنری نقش دارند. بنابراین، نقد هنری بیش از آنکه گزارشی «عینی» باشد، نوعی بازتاب روانِ منتقد است.
این کتاب در عین حال نوعی خودکاوی فکری نیز به شمار می‌آید. نویسنده اثر با صداقتی کم‌نظیر، واکنش‌های شخصی خود را نسبت به آثار هنری تحلیل و تلاش می‌کند نشان دهد چگونه احساسات، همدلی، تخیل و بدن انسان در تجربه زیبایی دخیل هستند. او از این طریق، خواننده را دعوت می‌کند تا به شیوه ادراک خود از هنر آگاه‌تر شود. شاید بتوان گفت همدلی و زیبایی‌شناختی از دیگر مفاهیم مهم این کتاب هستند و ورنون لی به واسطه این اثر خواندنی توضیح می‌دهد انسان هنگام مواجهه با اثر هنری، ناخودآگاه احساسات و حالات درونی خود را نسبت به آن فرافکنی می‌کند و همین فرآیند، سرچشمه لذت یا نارضایتی زیبایی‌شناختی خواهد شد.
البته محتوای کتاب هم به گونه‌ای است که خواننده را به فکر وامی‌دارد و گاهی هم قالبی فلسفی به خود می‌گیرد، اما در عین حال به تجربه زیسته انسان نزدیک خواهد ماند. این اثر نه‌تنها برای دانشجویان و پژوهشگران هنر و زیبایی‌شناسی، بلکه برای هر خواننده‌ای که می‌خواهد رابطه عمیق‌تری با هنر برقرار کند، ارزشمند است. این کتاب رابطه تجربه روان‌شناختی انسان با هنر و نقد هنری را مورد برسی قرار داده و از همین منظر می‌توان گفت هم جنبه شخصی دارد و هم جنبه تحلیل کلی.
جنبه شخصی «روان‌شناسی یک نویسنده هنر» بر تجربه هنری نیز تأکید دارد، یعنی واکنش‌های فردی ما نسبت به آثار هنری که مطالعه می‌کنیم، اینکه این واکنش‌ها چگونه متغیر و وابسته به وضعیت روحی و بدنی ما هستند. در بخش‌ دیگری از کتاب، ورنون لی به نوعی به روش‌های انتزاعی تجربه ادبی و بصری هنر می‌پردازد، مثلاً اینکه چگونه توصیف‌های ادبی از هنر غالباً به ادراک واقعی اثر لطمه می‌زنند و تجربه عینی ما را جایگزین برداشت ذهنی می‌کنند.
 
خودنگری زیبایی‌شناختی
«روان‌شناسی یک نویسنده هنر» بخشی با عنوان «خود واقعی» دارد که دیلن کنی، منتقد و پژوهشگر تاریخ هنر درباره ورنون لی، زندگی و نوشته‌‌هایش توضیحاتی را برای خواننده آماده کرده است. بخش دیگر «روان‌شناسی یک نویسنده هنر» است که مشاهدات شخصی ورنون لی را شامل می‌شود. او در ابتدای این بخش می‌نویسد:«ابتدا خود را به کاوشی ملزم کرده بودم که آن را گزارشی درباره زیبایی‌شناسی می‌نامیدم، بیشتر به این خاطر که بهتر بتوانم دیگران را به چالش بکشم و حتی الگوی آنان باشم. اما وقتی خودنگری در قالب مشاهداتی به ثمر نشست که گاهی مرا حیرت‌زده و پریشان می‌کرد، دریافتم مجموعه‌ای از واقعیت‌ها را در اختیار دارم که شکاف بین مطالعات غیرعینی زیبایی‌شناسی و روان‌شناسی را به کلی پر می‌کند.»
 بخش دیگر با عنوان «واکنش‌گری زیبایی‌شناختی: واریاسیون‌ها و آکمپانیمان‌های آن» است که گزیده‌ روزنوشت گالری‌ها اثر‌ ورنون لی است. این گزیده‌ها از رساله «خاطرات گالری» لی در سال‌های 1904-1901، حاوی مطالبی است ساده در مورد تجربه شخصی، که در اولین پژوهش تجربه خود را درباره زیبایی‌شناسی روان‌شناختی، با عنوان «زشتی و زیبایی»، مطرح کرده و توضیح داده است. پس از آن هم بخش‌ یادداشت‌ها، مطالعات بیشتر، درباره متن‌ها، واژه‌نامه، عناوین آثار و نام‌نامه گنجانده شده است.

کارنامه ورنون لی
ورنون لی بیش از ۴۰ اثر منتشر شده شامل کتاب‌های سفر، داستان‌های کوتاه، رمان‌ها، داستان‌های تاریخی، طنز، سیاست بین‌الملل، حقوق زنان، روان‌شناسی و نقدهای زیبایی‌شناختی هنر دارد. از این آثار می‌توان به «اوتیلی: یک اثر هنری قرن هجدهمی»، «هنر و زندگی»، «اشباح: مجموعه‌ای از داستان‌های ارواح»، «روح روم: برگ‌هایی از یک دفتر خاطرات»، «خانم براون»، «زیبایی: مقدمه‌ای بر زیبایی‌شناسی روان‌شناختی»، «کار با کلمات و مطالعات دیگر در روان‌شناسی ادبی»، «شاهزاده صد سوپ: یک نمایش عروسکی»، «احیا: موسیقی و عاشقانش؛ مطالعه‌ای تجربی از واکنش‌های احساسی و تخیلی به موسیقی»، «نابغه مکان: یادداشت‌هایی درباره مکان‌ها» و... اشاره کرد.
زمانی که لی کتاب «روان‌شناسی یک نویسنده هنر» و یادداشت‌های موسوم به «روزنوشت گالری‌ها» را می‌نوشت، ده‌ها سال در مطالعه هنر و زیبایی‌شناسی تجربه داشت. او در «بلکارو؛ مقالاتی در باب پرسش‌های گوناگون زیبایی‌شناسی»، توجهش را از بستر تاریخی هنر به تأثیرات هنر بر تجربه فردی معطوف کرد، برای همین در این کتاب خود را «دانشجوی زیبایی‌شناسی» نامیده است.