بندر شهید بهشتی در مدار توسعه؛ چگونه هندی‌ها گوی سبقت را از چین ربودند؟

گروه بین الملل ایران آنلاین؛ محمد بیات: سرانجام معمای توسعه بندر شهید بهشتی حل شد. روز دوشنبه 24 اردیبهشت ماه (13 مه) مهرداد بذرپاش وزیر راه‌وشهرسازی و ساربانادا سونووال وزیر کشتی‌رانی هند در تهران اقدام به امضای قراردادی 10 ساله کردند. براساس اطلاعات منتشر شده در رسانه‌ها قرار است هندی‌ها 120 میلیون دلار برای تامین تجهیزات بندری و بیش از 250 میلیون دلار در حوزه زیرساخت‌های حمل‌ونقل در ایران تامین مالی انجام دهند. بذرپاش پس از امضای این قرارداد راهبردی وعده داد بخش ریلی باقی مانده از خط چابهار- زاهدان تا پایان سال جاری تکمیل خواهد شد. کارشناسان معتقدند سرمایه گذاری هندی‌ها در بندر اقیانوسی چابهار گام بلندی برای ایجاد موازنه در برابر بنادر پاکستان، مهار چین در حوزه خلیج فارس و تکمیل مسیر کریدور «شمال- جنوب» با هدف اتصال میان هند- روسیه از طریق ایران است. در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا با توجه به رقابت میان قدرت‌های بزرگ به جدال چینی‌ها- هندی‌ها برای حضور در طرح توسعه فاز 1 و 2 بندر بهشتی و در نهایت قرارداد سیزدهم مه بپردازیم.

با تشدید رقابت ژئواستراتژیک میان حافظان نظم موجود و قدرت‌های نوظهور، «جنگ کریدورها» در منطقه خیلج فارس به اوج خود رسیده است. به عنوان مثال در حالی که آمریکا بخش عمده‌ای از استعدادهای نیرو هوایی خود را در پایگاه الظفار امارات نگه می‌دارد؛ بندر جبل علی تبدیل به لنگرگاه اصلی کشتی‌های چینی برای باز ارسال کالاها به اروپا-آفریقا شده است. در شمال اقیانوس هند بنادر کلیدی عمان یعنی الدقم، الصلاله و الصحار تبدیل به محل استقرار شرکت‌های آمریکایی، چینی، هندی، بلژیکی و هلندی شدند. نمونه‌های مشابه سرمایه گذاری قدرت‌های بزرگ در بنادر کشورهای منطقه بیش از موارد فوق است. در چنین جمهوری اسلامی ایران با بهره مندی از سواحل شمالی خلیج فارس و اقیانوس هند قصد دارد تا به یکی از نقاط اتصال قاره آسیا به کشورهای غرب آسیا تبدیل شود.

در رقابت کریدوری میان پکن و دهلی‌نو، سواحلی اقیانوسی و بندر شهید بهشتی از اهمیت کلیدی برخوردار است. اکنون هندی‌ها می‌توانند با اتکا بر این قرارداد 10 ساله، خیز بلندی برای دور زدن بنادر گواتر- کراچی بردارند و از این طریق مسیر ایران به افغانستان، آسیای مرکزی، قفقاز جنوبی، روسیه، ترکیه و سوریه دسترسی پیدا کنند. پیش از این در سال 2014 نیز ایران و هند تفاهم نامه‌ای برای توسعه بندر چابهار امضا کرده بودند اما تاثیر منفی رژیم تحریمی آمریکا و در عین حال پیشنهادهای جذاب طرف چینی سبب ایجاد تاخیر در اجرای این قرارداد شده بود. پس از علنی شدن خبر توافق میان ایران- هند، ودانت پاتل سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به شرکت‌های هندی در خصوص نقض تحریم‌های ایران هشدار داد. البته این قاعده یک استثناء دارد و آن هم معافیت آمریکا بر بندر چابهار جهت انتقال کالاهای بشردوستانه میان افغانستان- هند از مسیر ایران است. شاید به همین دلیل اخیرا هیاتی از طالبان از بندر چابهار بازدید نموده و وعده سرمایه گذاری 35 میلیون دلاری داده است. نکته کلیدی در خصوص توافق اخیر میان تهران- دهلی نو، تعیین زمان 10 ساله جهت ارائه تضمین به شرکت‌های هندی است.

براساس آمارهای منتشر شده از مراجع رسمی، طی سه سال اخیر چینی‌ها پس از روسیه دومین سرمایه گذار بزرگ در دولت سیزدهم بودند. شکست پکن در رقابت تنگانگ با هند یادآور این نکته است که تصمیم‌ها در تهران گرفته می‌شود و هیچگونه اراده یا تاثیر جدی از سوی قدرت‌های بزرگ وجود ندارد. در نظام تحلیلی مقامات ایرانی، چین به دلیل سرمایه گذاری گسترده در بنادر گواتر- کراچی اساسا نمی‌تواند شریک کاملی جهت توسعه بندر شهید بهشتی در بندر چابهار باشد. همپوشانی منافع تهران- پکن سبب ایجاد فرصت‌های بیشماری در آینده نزدیک خواهد شد اما طرف مقابل باید به این نکته توجه کند که ایران برای بازسازی زیرساخت‌ها حیاتی یا توسعه پروژه‌های راهبردی تا ابد منتظر پکن نخواهد ماند و در صورت ارائه پیشنهادهای مناسب از سوی سایر قدرت‌ها براساس منطق منافع ملی رفتار خواهد کرد.

جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با اتخاذ سیاست «موازنه مثبت» و با استفاده از شکاف ناشی از رقابت‌های بزرگ، به حداکثر سازی منافع ملی خود در کوتاه مدت بپردازد. چینی‌ها باید بدانند اگرچه چشم انداز همکاری راهبردی 25 ساله میان دو کشور وجود دارد اما این تفاهم نامه زمانی «کارآمد» است که تبدیل به صدها قرارداد در بخش‌های انرژی، صنعتی، نظامی، امنیتی و ... شود. در سوی مقابل هندی‌ها باید بدانند که اگر قرار باشد به مانند قبل «تحریم‌های آمریکا» را بهانه کرده و ده سال دیگر توسعه بندر شهید بهشتی را به تعویق بی‌اندازند، تهران منتظر نخواهد ماند و با دعوت از سایر سرمایه گذاران خارجی این ابرپروژه ترانزیتی را تکمیل خواهد کرد. به بیان دقیق‌تر کارگزاران نظام باید بدون دادن «چک سفید» به شرکای خارجی، صرفا بر تحقق اهداف مندرج در اسند بالادستی و نیازهای کشور در امر جذب سرمایه- فناوری توجه کنند. امضای توافق 10 ساله میان تهران- هند با هدف توسعه بندر استراتژیک شهید بهشتی گام جدی در این روند است.