فرسایش خاک کشور ۴ برابر استاندارد جهانی
خاک ایران دیگر طلا نیست
«خاک» کمترین مطالبه‌گری در میان رسانه‌ها را به خود اختصاص می‌دهد. موضوعی که به عقیده کارشناسان بسیار مهجور مانده است.
به گزارش گروه اجتماعی ایران آنلاین، فرسایش خاک ایران براساس آماری که حسین اسدی، مدیر گروه خاک‌شناسی دانشگاه تهران به خبرنگار «ایران» می‌دهد، 10 تا 15 برابر حد قابل‌تحمل (یعنی میزان خاکسازی) است. البته صرفنظر از صحت و سقم، میزان 16 تن در هکتار در سال عددی است که برای متوسط فرسایش خاک در کشور از سال 1389 تاکنون در اسناد رسمی و مهم کشور یعنی قانون بهره‌وری کشاورزی (سال 1389) و سند امنیت غذایی (1402) منتشر شده است. در حالی که طبق ماده 11 قانون بهره‌وری، وزارت جهاد کشاورزی ملزم به کاهش سالانه فرسایش خاک به میزان یک تن در هکتار در سال بود و در اراضی کشاورزی این میزان باید به حداقل 3 تن در هکتار در سال می‌رسید، اما این اتفاق نیفتاده است. طبق احکام برنامه ششم توسعه، باید سالانه 500 هزار هکتار کشاورزی حفاظتی توسعه می‌یافت و مساحت اراضی تحت کشاورزی حفاظتی در پایان برنامه به 2.5 میلیون هکتار می‌رسید، امری که هرگز محقق نشد. آماری که هر سال در مناسبت‌های مختلف ارائه می‌شود و مسئولان و مدیران مربوطه به صحبت‌های تکراری می‌پردازند.
فعالان عرصه آب و خاک معتقدند که طی چند سال گزارش و فعالیت جدیدی برای راهکار مبارزه با فرسایش خاک صورت نگرفته است و مدیران و مسئولان مربوطه خود را موظف به ارائه آمار می‌کنند. در حالی که باید پلن و برنامه‌ای برای اصلاح راهکار ارائه شود تا حداقل هر سال از آمار میانگین کاسته شود. در جدیدترین آماری که غلامرضا نوری، وزیر جهاد کشاورزی اعلام کرد فرسایش خاک کشور ۱۷ تن در هکتار یعنی ۴ برابر استاندارد جهانی است. مقایسه آماری نشان می‌دهد میانگین فرسایش سالانه خاک در ایران، 15 تا 16 تن در هکتار است؛ 16 برابر قاره اروپا و استرالیا، 7 برابر قاره امریکا و 5 برابر آسیا است.
وقتی خاک شور می‌شود
به‌طور متوسط 100 تا هزار سال طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک تشکیل شود. همچنین به گفته حسین اسدی، چرای دام کنترل نشده در مراتع، قطع جنگل‌ها و شخم و شیار در جهت شیب در اراضی کشاورزی (دیم) و از بین بردن بقایای گیاهان، فعالیت‌های عمرانی، جاده‌سازی و معدنکاری موجب فرسایش خیلی شدید خاک می‌شود که در صورت عدم اجرای راهکارهای حفاظتی اجرایی، به حالت اولیه برنمی‌گردد.
مدیر گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه تهران با اشاره به مشکلات دیگر ادامه می‌دهد: «مشکلات زیادی از جمله انواع آلودگی‌ها ناشی از زباله‌های شهری و صنعتی، آلودگی‌های نفتی، پساب، فاضلاب صنعتی و پسماند، خاک را تهدید می‌کند. همچنین، با توجه به شرایط و دلایل طبیعی و انسانی، خاک‌های کشور بشدت در معرض شور و سدیمی شدن هستند. از آنجا که آبیاری بیشتر اراضی کشاورزی با آب‌های شور است، با توجه به کاهش منابع آب‌های مناسب، منجر به شوری بیشتر منابع خاک می‌شود.»
او با بیان اینکه نقدهایی نیز به سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری وارد است، می‌گوید: «فعالیت‌های اجرایی این سازمان اغلب سازه‌محور است و به‌جای مدیریت و حفاظت از پوشش گیاهی، بیشتر کارهای سازه‌ای انجام می‌دهد. هرچند این امور نیز نیاز است، اما فرسایش خاک در اراضی کشاورزی و مراتع را با مدیریت می‌توان کنترل کرد.»
بر اثر افت سطح آب‌های زیرزمینی املاح و سولفات و کربنات در داخل آب افزایش پیدا می‌کنند و باعث شوری آب می‌شوند. کشاورزان نیز از همین آب استفاده می‌کنند و باعث شوری خاک می‌شوند. به گفته اسدی، نزدیک 50 درصد خاک کل کشور، شور است. اراضی کشاورزی آبی نزدیک به 4.5 میلیون هکتار شوری دارد که روی بهره‌وری و رشد گیاهان تأثیرگذار است و به همین دلیل تولید محصول کاهش پیدا می‌کند. به عبارتی خاک مرغوب بدون محدودیت بسیار کم داریم. خاک‌های درجه یک، 1.2 میلیون هکتار است و خاک درجه دو، حدود 4 میلیون هکتار است که نقش مهمی‌در بخش امنیت غذایی دارند.
آلودگی خاک هم مسأله مهم دیگری است که اسدی به آن اشاره می‌کند: «به دلیل وجود معادن زیاد، منابع پتروشیمی و نفت فراوان که با فاضلاب‌ها، پساب‌ها و پسماندهای شهری و صنعتی همراه است، خاک را آلوده می‌کنند. آنگونه که این استاد دانشگاه می‌گوید، تغییر کاربری در حاشیه شهرها و روستاها معضل دیگری است، زیرا اراضی مرغوب در این مناطق قرار دارد و حتی برخی قوانین موجود از جمله قانون «جهش تولید مسکن» هم مشکل دارند و به این مسأله دامن می‌زنند. نامتوازنی عناصر خاک هم چالش دیگری است. در چند سال گذشته به دلایل مختلف از جمله گران شدن قیمت کود، به نسبت برداشت عناصر از خاک، به آن مواد غذایی نرساندیم که این مسأله موجب تخلیه و فقیر شدن خاک شده و سطح مواد آلی خاک کاهش یافته است.»
راه‌حل‌هایی برای حفظ خاک
این محقق حوزه خاک با تأکید بر اینکه برنامه‌های حفاظت خاک و آبخیزداری برای جلوگیری از فرسایش خاک وجود دارد، می‌گوید: «اجرای برنامه‌های حفاظت از خاک و آبخیزداری طبق اصول و برنامه پیش نمی‌رود. سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری برای حفاظت از خاک به‌صورت پیوسته کارهایی انجام می‌دهد، اما سایر دستگاه‌ها از جمله وزارت نیرو، وزارت راه و شهرسازی نه تنها همراهی ندارند، بلکه نقش مخرب نیز دارند. کشور ما گسترده و پهناور است و تنوع پوشش گیاهی زیادی دارد و حساسیت خاک نیز بالا است همچنین شرایط اقلیمی و توپوگرافی به این حساسیت‌ها دامن می‌زند. همچنین در بخش سیاستگذاری بشدت دچار چالش بودجه است و بودجه کافی به حفاظت خاک اختصاص پیدا نمی‌کند.»
60 درصد اراضی کشاورزی شور هستند
«مسأله خیلی مهم‌تر از فرسایش خاک، مدیریت خاک است.» این را دکتر منوچهر گرجی استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید و تأکید می‌کند: «در کشور ما بیش از 50 درصد اراضی، کوهستانی و شیبدار است و مدیریت خوبی هم اعمال نمی‌شود، فرسایش زیاد است. در مقابل فرسایش خاک، حفاظت از خاک است. در صورتی که حفاظت صورت بگیرد، فرسایش ایجاد نمی‌شود. حفاظت یکی از اجزای مدیریت خاک است. از سال 98 قانون خاک تصویب شده، اما آنگونه که باید اجرایی نمی‌شود. اگر قانون خاک اجرا شود، بسیاری از مشکلات کاهش پیدا می‌کند. در این قانون بحث فرسایش خاک به‌خوبی مطرح شده است.»
او با بیان اینکه مشکل فقط فرسایش خاک نیست، می‌افزاید: «بحث شور شدن خاک، مسأله بزرگ‌تری است. با کاهش آب‌های زیرزمینی، شوری آب بیشتر و بیشتر می‌شود. با آب‌های شور خاک را آبیاری می‌کنند. آب تبخیر و نمک آن روی زمین باقی می‌ماند. فرسایش آبی و بادی، آلودگی نفتی و... از دیگر مشکلات خاک است. همه این موارد به مدیریت خاک و اجرای قانون برمی‌گردد.»
گرجی درخصوص شوری خاک می‌افزاید: «طبق اعلام مؤسسه خاک و آب کشور، حدود 60 درصد از اراضی کشاورزی کشور به درجات مختلف، شور هستند. برخی خیلی شور، شور متوسط و شور کم است. این وضعیت رو به افزایش است و سال به سال درصد آن افزایش پیدا می‌کند. این موضوع در تمام استان‌ها وجود دارد. امروز شاهد هستیم خاک برخی نقاط خوزستان، آذربایجان، البرز و... شور هستند.»
او درخصوص راهکار حفاظت از خاک می‌گوید: «مسئولین باید به اهمیت خاک پی ببرند. سیل، ریزگرد، بسیاری از بیماری‌ها، تغذیه نامناسب، کمبود آهن و روی در بدن انسان به مدیریت خاک برمی‌گردد. اگر خاک به‌درستی مدیریت شود و از نظر روی و آهن تأمین شود، گوشت، شیر، گیاه و محصولات غذایی برای بدن انسان تأمین می‌شود. بنابراین بهداشت، سلامت، محیط زیست و رفاه مردم و حتی مشکل هدررفت آب و تولید کم محصول به این دلیل است که خاک حاصلخیز نیست. اگر خاک حاصلخیز و درست باشد، مشکل آب، محیط‌زیست، ریزگرد، رسوبات، سدها و سیل خیلی کاهش پیدا می‌کند. راه‌حل این مسأله، اجرای قانون خاک است و مردم می‌توانند زندگی سالم‌تری داشته باشند. از نظر اقتصادی فرسایش خیلی ضربه می‌زند.»
نیلوفر منصوری
خبرنگار
انتهای پیام/