آینده‌پژوهی حوزه علمیه: مرجعیت، علوم انسانی و زیست‌بوم دیجیتال
با گذشت بیش از یکصد سال از بازتأسیس حوزه علمیه قم، آینده‌پژوهی این نهاد از سه منظر اصلی قابل بررسی است: «چشم‌انداز مرجعیت و اعتماد اجتماعی»، «نسبت با علوم انسانی و فناوری‌های نو» و «اصلاح ساختار آموزشی برای نسل‌های آینده». این سه محور راهبردی، مسیر آینده حوزه را در مواجهه با تحولات اجتماعی، فرهنگی و فناورانه مشخص می‌سازند.
ایران آنلاین: تجربه‌های اخیر در حوزه مرجعیت نشان می‌دهد که استمرار جایگاه اجتماعی حوزه در گرو توانایی آن در پاسخ‌گویی به نیازهای روز جامعه است. یکی از مهم‌ترین نیازها، ارائه تبیین دینی کاربردی و همسو با واقعیت‌های زندگی مردم به‌ویژه در مسائل روزمره شهری و روستایی است. نشست تخصصی اخیر در خبرگزاری رسا نیز بر همین نکته تأکید داشت که مرجعیت بدون پیوند مستمر با دغدغه‌های مردم و پاسخ‌دهی به پرسش‌های شرعی و اجتماعی، با کاهش اعتماد عمومی مواجه خواهد شد. به همین جهت، تقویت ارتباط مستقیم و زنده میان روحانیت و بدنه اجتماعی، به‌ویژه در حوزه پاسخ‌گویی به شبهات دینی، از اولویت‌های راهبردی معرفی شده است. همچنین بر لزوم شفافیت در ساختارهای مالی و منابع بودجه‌ای حوزه تأکید شده، چرا که شفاف‌سازی مالی می‌تواند نقش مهمی در افزایش اعتماد عمومی ایفا کند.
از سوی دیگر، ورود حوزه علمیه قم به عرصه فناوری و رسانه، چهره جدیدی از دین‌ورزی مدرن را رقم زده است. از چاپخانه‌های قدیمی گرفته تا امروز که کلاس‌های درس خارج فقه و اصول از طریق پلتفرم‌های اینترنتی پخش زنده می‌شوند، روندی مداوم از تطبیق با فناوری دیده می‌شود. پخش زنده درس‌های علمی از سال ۱۳۹۰ از طریق وب‌سایت‌های رسمی و پیام‌رسان‌های داخلی آغاز شد و توانست مخاطبانی از سراسر کشور را به جلسات علمی حوزه متصل کند. این تحول موجب شد مخاطبانی که پیش‌تر امکان حضور فیزیکی نداشتند، اکنون بتوانند در جلسات تخصصی فقه، اصول و فلسفه شرکت داشته باشند.
ضرورت ساده‌سازی زبان فقه برای نسل جوان
با گسترش ابزارهای دیجیتال، لزوم ساده‌سازی زبان تخصصی فقه و اصول برای نسل جدید بیش از گذشته حس می‌شود. برای رفع این نیاز، مراکزی مانند پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و دفتر تبلیغات اسلامی اقدام به تولید واژه‌نامه‌ها و درس‌نامه‌هایی با بیان بصری کرده‌اند. این منابع با بهره‌گیری از اینفوگرافیک، ویدیوهای کوتاه و زیرنویس زنده، اصطلاحات دشوار را به‌زبان قابل فهم‌تری منتقل می‌کنند. این تلاش‌ها ضمن ارتقای سواد دینی عمومی، به طلاب جوان نیز کمک می‌کند تا سریع‌تر با فضای علمی حوزه آشنا شوند و از پیچیدگی‌های اولیه فاصله بگیرند.
مرکز تحقیقات کامپیوتری نور که از سال ۱۳۶۸ فعالیت خود را آغاز کرده، با طراحی نرم‌افزارهای جست‌وجوی متون فقهی، فلسفی و اقتصادی اسلامی، گام مهمی در دیجیتال‌سازی دانش حوزوی برداشته است. این مرکز همچنین بخش «علوم انسانی دیجیتال» را راه‌اندازی کرده که در آن پژوهش‌های بین‌رشته‌ای با ترکیب مفاهیم دینی و روش‌های نوین تحلیل صورت می‌گیرد.
بازنگری در آموزش و چشم‌انداز اجتماعی حوزه
اصلاح ساختار آموزشی حوزه از دیگر محورهای مهم آینده‌پژوهی است. در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای بازنگری در محتوای درسی و شیوه‌های آموزشی صورت گرفته که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب «حوزه علمیه؛ چیستی، گذشته، حال و آینده» (۱۳۹۵) اشاره کرد. این کتاب مجموعه‌ای از دیدگاه‌های مدیران، استادان و نخبگان حوزوی درباره وضعیت آموزش حوزه است. همچنین برگزاری همایش‌های بین‌رشته‌ای با حضور استادان فقه، فلسفه، علوم تربیتی و جامعه‌شناسی، بستر جدیدی برای تعامل میان علوم سنتی و مدرن فراهم آورده است. این تعامل به حوزه کمک می‌کند تا در تولید معرفت دینی، نقادانه‌تر و روزآمدتر عمل کند.
برای ایفای نقش مؤثرتر حوزه در جامعه، سه پیش‌شرط اساسی شناسایی شده است: گسترش تدریجی دامنه آموزش به‌فراتر از فقه صرف، تقویت ساختارهای مشارکتی در مدیریت نهادهای حوزوی و افزایش شفافیت بودجه‌ای. تحقق این شروط می‌تواند حوزه را از نهادی صرفاً آموزشی به نهادی مرجع و مؤثر در تصمیم‌سازی‌های اجتماعی و فرهنگی تبدیل کند. چنین تحولی نیازمند عزم جدی مدیران، بازنگری در ساختارهای سنتی و پذیرش تدریجی تغییر است.
نسبت حوزه با علوم انسانی مدرن نیز در حال بازتعریف است. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی از جمله مراکزی است که تلاش دارد با تلفیق روش‌های جامعه‌شناختی، تاریخی و فقهی، به تحلیل‌های جدیدی از مسائل دینی دست یابد. در این راستا، رویکرد دوگانه‌ای مدنظر است: از یک‌سو، مصرف هدفمند و بومی‌سازی پژوهش‌های دانشگاهی و از سوی دیگر، بازخوانی نقادانه متون مدرن و سنجش آن‌ها بر اساس مبانی اسلامی.
در زیست‌بوم دیجیتال، حوزه علمیه فرصت‌های گسترده‌ای برای گسترش مخاطبان یافته اما هم‌زمان با چالش‌هایی نیز روبه‌رو است. حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی توانسته ارتباط مستقیم‌تری با مخاطبان برقرار کند اما خطر «سطحی‌نگری» و رواج نگاه‌های ساده‌سازی‌شده به مفاهیم دینی نیز وجود دارد. برای کنترل این خطر، توصیه شده است که حوزه انسجام فکری خود را در تولید محتوا حفظ کرده و استانداردهای انتشار دیجیتال را ارتقا دهد.
در افق آینده، دو سناریو برای حوزه متصور است: یکی رویکرد محافظه‌کارانه که بر حفظ ساختارهای سنتی تأکید دارد و دیگری، «نوگرایی متوازن» که ترکیبی از حفظ سنت و پذیرش تغییرات نوین را دربر می‌گیرد. به نظر می‌رسد مسیر دوم با استفاده از فناوری و تعمیق گفت‌وگوی اجتماعی، می‌تواند موجب حفظ و تقویت مرجعیت اجتماعی حوزه در دهه‌های آینده شود.
انتهای پیام/