اسلام و ایران؛ وحدت هویتی نه تضاد تمدنی

ایران آنلاین: این نگاه، نه‌تنها با واقعیت‌های تاریخی و اجتماعی ایران ناسازگار است، بلکه برخاسته از نوعی رویکرد مغرضانه و گاه استعماری است که هدف آن تضعیف وحدت ملی و هویتی ایرانیان است. در عین حال برخی هم بر آن هستند تا با برجسته‌سازی ایران باستان، اسلام را به عنوان عنصری بیرونی و بیگانه، از ملیت ایرانی جدا کنند. همه این تلاش‌ها و القائات دوگانه، درحالی است که واقعیت تاریخی ایران در سده‌های اخیر، یعنی آنچه در بطن و متن تاریخ این سرزمین روی داده است، چیز دیگری را نشان می‌دهد. آنچه تاریخ به ما می‌گوید، از این قرار است که ملت ایران از قرن اول هجری، با رغبت و اختیار اسلام را پذیرفت؛ بدون آنکه این پذیرش، ناشی از اجبار یا تحمیل باشد.
شواهد تاریخی نیز مؤید این نکته است، از جمله حفظ آتشکده‌ها در سراسر ایران پس از ورود مسلمانان که نشان‌دهنده‌ عدم فشار از سوی مسلمانان برای تغییر مذهب در ایران است. اساساً در ایران ملیت مفهومی مرکب از عناصر مختلفی چون‌ نژاد، آداب و رسوم، زبان و مذهب است. در میان این عناصر، اسلام نه‌تنها بخشی از فرهنگ ما شده است، بلکه یکی از ارکان اصلی شکل‌گیری هویت ملی ایرانیان در ۱۴۰۰ سال اخیر بوده است.

از این رو، نمی‌توان میان «ملیت ایرانی» و «اسلام» مرزی قائل شد. این دو عنصر به لحاظ تاریخی در هم تنیده‌ هستند و وحدتی پایدار را پدید آورده‌اند. شهید مطهری در کتاب معروف خود، «خدمات متقابل اسلام و ایران»، به خوبی به این مسأله پاسخ داد و استدلال کرد که آنچه مورد پذیرش یک ملت قرار می‌گیرد، حتی اگر از بیرون آمده باشد، به بخشی از فرهنگ بومی تبدیل می‌شود و دیگر نمی‌توان آن را بیگانه دانست. از همین منظر، اسلام در ایران، نه یک دین تحمیلی، بلکه یک انتخاب آگاهانه و فرهنگی پذیرفته‌شده است.

در دوران پهلوی، سیاست رسمی رژیم شاهنشاهی تلاش برای بازگشت به ایران پیش از اسلام و ترویج ناسیونالیسم منهای مذهب بود. اما جامعه ایرانی مقابل این امر واکنش نشان داد و مقاومت کرد، به این معنی که این پروژه را نپذیرفت و در نهایت، با قیام علیه این سیاست، پیوند عمیق میان دین و ملیت را تثبیت کرد.

امروز هم هرگونه تلاش برای دوگانه‌سازی «اسلام ـ ایران» حرکتی مشکوک و گاه ریشه‌دار در تفکرات استعماری است. هویت ایرانی از در هم‌تنیدگی اسلام و ایران شکل گرفته و این پیوند یکی از مهم‌ترین عوامل انسجام و پایداری فرهنگی ملت ما در طول قرون بوده است. هرچند نمی‌توان این مسأله را نادیده انگاشت که تلاش‌های فکری شهید مطهری درباره پیوند یا خدمات متقابل اسلام و ایران، نیازمند بازخوانی و به روزشدن است تا از این منظر پرتو تازه‌ای بر اساس اصلی‌ترین عناصر هویت ما، یعنی اسلام و ایران افکنده شود.