بازخوانی مفهوم ملیت و ناسیونالیسم در ایران

ایران آنلاین: «هنری کیسینجر» سیاستمدار و نظریه‌پرداز برجسته آمریکایی در آخرین اثرش با عنوان «نظم تاریخ»، اشاره می‌کند که «ایرانیان به روند ناسیونالیسم مدرن نپیوستند و مسیر ملیت خود را با سرشتی متفاوت رقم زدند.» واقعیت هم این است که ایرانیان از دوران صفویه تاکنون، «ملت» را تهی یا عاری از «معنویت» ندیده‌اند و سرشت ملی آنان همواره آمیخته با حکمت مشرقی و معنویت بوده است. همچنان که ایران باستان و دوران کلاسیک آن حامل یک حکمت مشرقی خاص است که حتی برخی معتقدند اندیشه‌های یونان باستان ریشه در ایران باستان دارد.
این میراث معنوی و فلسفی با ورود اسلام، پیوندی مستحکم یافت و روند شکل‌گیری دولت-ملت در ایران متفاوت از مدل سکولار، یعنی جدایی دین و دولت در اروپا، بوده است. با توجه به این شواهد علمی و قرینه‌های تاریخی، در تاریخ معاصر ایران تلاش‌هایی برای ایجاد ناسیونالیسمی خالی از ویژگی‌های دینی، بویژه در دوره پهلوی انجام شد که با شکست مواجه شد. اما ملت ایران در رخدادهایی مانند 8 سال دفاع مقدس و جنگ ۱۲روزه اخیر، تلفیقی بی‌نظیر از دین و ملیت را نشان داده است؛ ملیتی که معنویت و فرهنگ ایرانی درهم تنیده‌اند. همین تلفیق است که در مراسم شب عاشورا در حسینیه امام خمینی(ره) به روشنی جلوه‌گر می‌شود و رهبر انقلاب از مداح می‌خواهند که از ایران بخواند. درواقع ناسیونالیسمی که در غرب تعریف شده است، ترکیبی از دین و دولت نیست، اما در ایران این ترکیب به یک ویژگی تمدنی و هویتی خاص تبدیل شده است که شامل اسلام انقلابی، عرفان شیعی و فرهنگ ایرانی است.
ایران با سابقه چندهزار ساله خود، از این منظر متفاوت از روند ناسیونالیسم اروپایی است. در همین رابطه قرآن کریم نیز نسبت خاصی میان ملت و آیین برقرار می‌کند و اشاره به ملت‌های ابراهیم و عیسی دارد که نشان‌دهنده نسبت تاریخی و فرهنگی ملت و دین است. کیسینجر نیز این تمایز را در کتاب خود برشمرده است.
با این حال متأسفانه در برخی دیدگاه‌های سیاسی ایران، بویژه در میان اصولگرایان و اصلاح‌طلبان، مفاهیم ملیت و ناسیونالیسم به اشتباه به جای هم استفاده می‌شود که موجب سردرگمی و افتادن در تله‌های فکری شده است. واقعیت این است که جنگ هشت ساله ما را «ملی‌گرایی» نجات نداد، بلکه ملیت ایرانی که ترکیبی از دین و ملت است، نجات داد.
بنابراین، در شرایط کنونی باید از افتادن در دوگانه‌های غلط «امت-ملت» و نیز در دام‌های ارتجاعی ناسیونالیسم خالی از معنویت اجتناب کنیم. ایرانی که امروز با آن مواجهیم، یک ملت با خاصیت تمدنی است که مرزها را درمی‌نوردد و جهان‌شدگی را به عنوان ویژگی ذاتی خود دارد؛ برخلاف جهانی‌سازی آمریکایی‌ها، ما جهان‌بودگی را تجربه می‌کنیم. آنچه می‌تواند ایران را نجات دهد، درک دقیق و درست از مفهوم «ملیت ایرانی» است که شامل ترکیب دین، فرهنگ و دولت می‌شود، نه ناسیونالیسم صرف یا ملی‌گرایی تقلیل‌یافته.