ظهور و گسترش اسلام

گروه جهان: "ویلیام کلیولند" در کتاب تاریخ خاورمیانه مدرن می‌نویسد: قلمرو این امپراطوری در اوایل قرن هفتم میلادی از ایتالیا و جنوب اروپا تا قسطنطنیه (استانبول امروز) امتداد داشت و در شرق نیز سرزمین‌هایی چون مصر، فلسطین، سوریه و بخش‌هایی از عراق و آناتولی را در بر می‌گرفت. ارتش دائمی، دیوان‌سالاری پیچیده و روحانیت نیرومند، بیزانس را نماد اقتدار و ثبات نشان می‌داد.
اما پشت این ظاهر پرصلابت، بحران‌های بزرگی در کمین بود. از نیمه قرن ششم میلادی، جنگ‌های پی‌درپی با ایران ساسانی آغاز شد؛ نبردهایی فرساینده که سال‌ها ادامه داشت. ارتش‌ها یکی پس از دیگری به میدان می‌آمدند، شهرها و روستاها ویران می‌شدند و خزانه‌های هر دو امپراطوری خالی می‌گشت. برای جبران هزینه‌ها، بیزانس بارها مالیات‌ها را افزایش داد؛ فشاری که بر شانه مردمی خسته و فقیر، سنگینی بیشتری انداخت. در چنین فضایی از آشوب و فرسودگی، دنیای قدیم آماده پذیرش تغییری بزرگ بود؛ تغییری که از صحرای عربستان سر برآورد و تاریخ جهان را دگرگون ساخت.

جنگ و مالیات تنها چالش‌های بیزانس نبودند. در دل این امپراطوری، اختلاف‌های مذهبی هم آتش نارضایتی را شعله‌ور کرده بود. از زمانی که بیزانس در اواخر قرن چهارم میلادی «مسیحیت ارتدوکس یونانی» را دین رسمی خود اعلام کرد، حکومت تلاش داشت همه را وادار به پذیرش آن کند.

اما واقعیت جامعه چیز دیگری بود. بسیاری از مردم همچنان به آیین‌های گوناگون مسیحیت غیرارتدوکس وفادار مانده بودند و گروه‌هایی هم به یهودیت پایبند بودند. این مردمان نه تنها دین خود را رها نمی‌کردند، بلکه به زبان و سنت‌های بومی خویش هم عشق می‌ورزیدند. دولت بیزانس که تاب این تنوع را نداشت، آنان را «بدعت‌گذار» خواند و به سرکوبشان پرداخت.

فشارهای مذهبی و تبعیض‌ها، یهودیان و مسیحیان غیرارتدوکس را به حاشیه راند و خشم فروخورده‌ای در دل جامعه بر جای گذاشت. همین تجربه تلخ باعث شد که سال‌ها بعد، هنگامی که قدرتی تازه از صحرای عربستان برخاست، بسیاری از مردمان این سرزمین‌ها با رویی گشاده به استقبال آن بروند؛ قدرتی که اسلام نام گرفت و در مقایسه با بیزانس، بردباری دینی و انعطاف بیشتری نشان می‌داد.

در سوی دیگر خاورمیانه، امپراطوری ساسانی ایران با پایتخت باشکوه خود در تیسفون، بر کرانه دجله، رقیب اصلی بیزانس به شمار می‌رفت. ساسانیان وارث سنتی کهن بودند که ریشه‌اش به هخامنشیان، اولین امپراطوری جهانی ایران، بازمی‌گشت. در رأس این حکومت شاهنشاه قرار داشت؛ فرمانروایی که قدرتش مطلق بود و در کاخی مجلل و پرزرق‌وبرق زندگی می‌کرد. دستگاه اداری ایران به غایت پیچیده و پیشرفته بود و طبقه‌ای از دبیران زبده امور گسترده امپراطوری را اداره می‌کردند. ارتش ساسانی نیز شهرت فراوان داشت؛ بویژه سواره‌نظام سنگین‌زره که با تجهیزات پیشرفته خود لرزه بر اندام دشمنان می‌انداخت.