نگاهی به ادبیات عمان و رمان حریر غزاله اثر جوخه الحارثی؛
در حریر کلمات
در جهان پهناور و رنگارنگ ادبیات عرب، هر سرزمین و هر دیاری صدای مخصوص به خود را دارد؛ صدایی که از اعماق تاریخ کهن، از دل جغرافیای ویژه و از میان انبوهی از تجربه‌های گاه شیرین و گاه تلخ انسانی سربرمی‌آورد و روح و هویت مردمانش را در قالب واژه‌ها و جملات به تصویر می‌کشد.
گروه کتاب - ایران آنلاین: در سال‌های اخیر، کشور پادشاهی عمان نیز به این جمع پرشور و هم‌سرایی ادبی پیوسته است؛ کشوری که تا چند دهه پیش، در نگاه جهانیان بیشتر با بی‌کرانگی دریاهایش، با سرسبزی دل‌انگیز کوه‌هایش و با عمق اسرارآمیز قنات‌هایش شناخته می‌شد، اما امروز به برکت قلم توانا و خلاق نویسندگانی نام‌آور چون هدی حمد، جوخه الحارثی و زهران القاسمی، حضوری پررنگ و قابل تأمل در عرصه ادبیات جهان پیدا کرده است.
اینجانب، به عنوان مترجمی که سال‌هایی را به کار ترجمه ادبی از زبان عربی گذرانده‌ام، این افتخار را داشته‌ام که تجربه گران‌بهای ترجمه چند اثر مهم و شاخص از ادبیات معاصر عمان را در کارنامه خود داشته باشم. از جمله این آثار می‌توان به کتاب‌های «سیندرلاهای مسقط» اثر هدی حمد که توسط نشر ثالث منتشر شد، «زنی که پله‌ها را می‌شمارد» نیز از هدی حمد و توسط همان ناشر، «اسم‌های ما» باز هم از هدی حمد که این بار نشر آده آن را به چاپ رساند، «غربت قنات» اثر خواندنی زهران القاسمی که آن نیز توسط نشر آده منتشر شد و در نهایت، رمان عمیق و زیبای «حریر غزاله» اثر جوخه الحارثی که نشر ققنوس مسئولیت انتشار آن را بر عهده گرفت، اشاره کرد.
این تجربه گران‌قدر به من این فرصت استثنایی را داد تا با دنیای غنی و پیچیده ادبیات معاصر عمان، با زبان بومی و خاص آن و نیز با ظرایف زندگی زنان عمانی به‌طور عمیق‌تر و موشکافانه‌تری آشنا شوم. در طول مدت کار روی این آثار، همواره حس می‌کردم که واژگان و کلمات عمانی همچون نسیمی لطیف و خنک از آن سوی آب‌های نیلگون دریای عمان به سوی ما در حرکت است؛ نسیمی که عطر دریا، رازهای تاریخ و رایحه حضور زنانی ساده‌زیست اما در عین حال استوار و قوی‌اراده را با خود به همراه دارد. این تجربه بی‌نظیر باعث شد تا نگاه من به مقوله ترجمه دگرگون شود و آن را نه صرفاً انتقال خشک و مکانیکی معنای لغات، بلکه دریچه‌ای روح‌نواز به دنیایی پر از رمز و راز و کشف ناشده ببینم.
ادبیات عمان؛ از شعر و روایت شفاهی تا رمان مدرن
ادبیات داستانی عمان را می‌توان پدیده‌ای نسبتاً نوظهور در گستره ادبیات داستانی عربی به شمار آورد. در گذشته‌های نه چندان دور، شعر و روایت شفاهی بودند که نقش اصلی را در انتقال فرهنگ و ادب ایفا می‌کردند و قصه‌ها و حکایات محلی بودند که نسل‌ها را به یکدیگر و به ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه پیوند می‌دادند. این حکایت‌های پرشمار که عموماً درباره زندگی روزمره، درباره دریا و کشتی‌رانی، درباره کشاورزی و کوهستان، یا درباره فعالیت‌های تجاری با کشتی‌های بزرگ بیان می‌شدند، در واقع انعکاسی مستقیم و بی‌واسطه از جهان واقعی و عینی مردم بودند و به نوعی می‌توان آنها تاریخ شفاهی و سینه‌به‌سینه جامعه عمان دانست.
با شروع تحصیلات دانشگاهی و همچنین با حضور فعال و چشمگیر زنان در عرصه‌های گوناگون فرهنگی و ادبی، رمان‌نویسی در عمان جان تازه‌ای گرفت و شکوفا شد. نویسندگان عمانی این‌بار با قلمی توانا شروع به ثبت و ضبط تحولات گسترده اجتماعی، چالش‌های پیچیده خانوادگی و تغییرات عمیق فرهنگی و اقتصادی کشور خود کردند. این ادبیات نوپا و در عین حال پویا، عمدتاً با تمرکز بر موضوعات مهمی چون‌گذار از سنت به مدرنیته، جایگاه زن در جامعه جدید، دگرگونی در روابط خانوادگی، پدیده مهاجرت و نیز پیوند ناگسستنی میان گذشته پربار و حال متغیر شکل گرفته است.
یکی از ویژگی‌های بارز و قابل تأمل ادبیات عمانی، ترکیب هوشمندانه سادگی بیان با عمق محتوایی و استفاده از واژه‌های محلی و اسامی بومی است. نویسندگان عمانی جهانی خیالی خلق می‌کنند که سرشار از سکوت‌های پرمعنا، از طبیعت بکر و دست‌نخورده، از دریای بی‌کران و از خاطره‌های جمعی کهن است؛ جهانی که خواننده را به ساده‌ترین و در عین حال عمیق‌ترین تجربه‌های انسانی نزدیک می‌کند. زبان در این آثار ارزشمند نه صرفاً ابزاری برای روایت داستان، بلکه وسیله‌ای ظریف و کارآمد برای انعکاس دنیای روان و روح جامعه است. در این میان، عناصر رمز و راز و جادو جزئی لاینفک و جدایی‌ناپذیر از این ادبیات منحصربه‌فرد به شمار می‌روند.
جوخه الحارثی؛ صدای زنان و وجدان بیدار جامعه عمان
جوخه الحارثی در سال ۱۹۷۸ در عمان به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در زادگاهش آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر راهی بریتانیا شد و در نهایت در سال ۲۰۱۰ موفق به دریافت مدرک دکترای ادبیات عرب کلاسیک از دانشگاه معتبر ادینبروگ شد. او هم‌اکنون به عنوان استاد زبان و ادبیات عرب در دانشگاه سلطان قابوس مشغول به تدریس است و فعالیت‌های علمی و پژوهشی ارزشمند خود را در این زمینه با پشتکار ادامه می‌دهد. الحارثی افزون بر کار دانشگاهی پررنگ، نویسنده‌ای پرکار و خوش‌قلم نیز هست و تاکنون آثار متعددی شامل چندین رمان، چند مجموعه داستان کوتاه، چندین کتاب کودک و نیز آثار پژوهشی متعدد از او به چاپ رسیده است. حوزه پژوهش‌های او عمدتاً شامل نقد ادبی و تحلیل دقیق شعر و نثر کلاسیک عربی می‌شود. فعالیت‌های پژوهشی عمیق او، نقش مهم و غیرقابل انکاری در شناخت هرچه بیشتر ادبیات کلاسیک و معاصر عمان دارد و به وضوح نشان می‌دهد که نگاه او به مقوله داستان‌نویسی، همواره مبتنی بر تلفیق هوشمندانه تجربه انسانی و دانش ادبی گسترده است.
آثار و جهان روایی الحارثی
رمان‌های جوخه الحارثی هر یک به گونه‌ای بدیع بخشی از تحولات گسترده اجتماعی عمان را روایت می‌کنند و تصاویری ملموس و انسانی از جامعه عمان در دوره‌های مختلف ارائه می‌دهند:
«خواب‌ها -یا رویاها-» که در سال ۲۰۰۴ منتشر شد، اولین رمان اوست و حال‌وهوایی شاعرانه دارد. «بانوان ماه» که در سال ۲۰۱۰ به چاپ رسید، با محوریت زندگی سه خواهر و تغییرات اجتماعی عمان پس از دهه ۱۹۷۰، تصویری چندلایه و پیچیده از جامعه‌ای در حال‌گذار ارائه می‌دهد. این رمان مهم در سال ۲۰۱۹ برنده جایزه جهانی «من بوکر» شد و تاکنون به بیش از ۲۴ زبان زنده دنیا ترجمه شده است. «نارنجه» که در سال ۲۰۱۶ انتشار یافت و در سال ۲۰۲۲ به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر شد. «حریر غزاله» که در سال ۲۰۲۱ به چاپ رسید به موضوعات عمیق هویتی، زنانگی و نیز رابطه گذشته و حال می‌پردازد و نمونه‌ای بارز از پختگی و مهارت نثر الحارثی محسوب می‌شود. در کنار رمان‌های پرمایه، او مجموعه‌های داستان کوتاه متعدد و کتاب‌های کودک گوناگونی نیز منتشر کرده است. آثار کودک او مانند «فو‌فو و رنگ‌ها» و «ابر آرزو می‌کند»، علاوه بر سرگرمی سالم، آموزش ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی اصیل را به کودکان منتقل می‌کنند.
افتخارات و جوایز: جوخه الحارثی تاکنون جوایز معتبر و مهم بسیاری را دریافت کرده که از جمله آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: جایزه ادبی شارجه در سال ۲۰۰۱ برای مجموعه داستان «برشی از زندگی لبنی هنگام رفتن»؛ جایزه سلطان قابوس برای فرهنگ و هنر و ادبیات در سال ۲۰۱۶ برای رمان «نارنجه»؛ جایزه جهانی من بوکر در سال ۲۰۱۹ برای رمان «بانوان ماه». این رمان در ایران نیز با عناوین مختلف ترجمه شد و جایزه ادبیات عرب در پاریس در سال ۲۰۲۱ برای ترجمه فرانسوی همان رمان.
آثار او همواره در فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌های سال در کشورهای گوناگون قرار داشته و نقدهای ستایش‌آمیز فراوانی از نشریات معتبر جهانی مانند گاردین، واشنگتن پست، نیویورکر و نیویورک تایمز دریافت کرده‌اند.
روایت ابریشمی از زن، زمان و هویت
رمان «حریر غزاله» که در سال ۲۰۲۱ توسط انتشارات دارالآداب در بیروت منتشر شد، در ظاهر داستان زندگی دو زن به نام‌های حریر و غزاله را روایت می‌کند. اما در لایه‌های عمیق‌تر و پنهان‌تر، این دو شخصیت به ظاهر ساده در واقع نماد دو نسل کاملاً متفاوت از زنان عمانی هستند: نسلی که در سایه سنگین سنت‌ها زندگی کرده و نفس کشیده و نسلی جدید که در جست‌وجوی فردیت و آزادی خویش است. الحارثی با نثری ظریف و چندصدایی، زندگی پرپیچ و خم این دو زن را در هم می‌تند. زمان در رمان او خطی و یک‌طرفه نیست؛ گذشته و حال، خاطره و واقعیت به شکلی هنرمندانه در هم تنیده شده‌اند، درست همانند تار و پود ظریف ابریشم. حریر در پی شناخت خویشتن خویش است و غزاله با گذشته‌ای مواجه است که ناگزیر باید با آن آشتی کند و کنار بیاید. فضاهای روستایی دل‌انگیز و شهری پرجنب‌وجوش عمان در این رمان با دقت و جزئیاتی شاعرانه توصیف شده‌اند. نثر الحارثی، در عمق خود فلسفی و سرشار از استعاره‌های بدیع است. زبان او در این اثر، ابزاری است برای شناخت درونی شخصیت‌ها و نه صرفاً روایت‌گری بیرونی وقایع.
دلایل انتخاب این رمان برای ترجمه
۱. ارزش ادبی و زبانی: نثر الحارثی سرشار از موسیقی درونی، تصویرسازی‌های ظریف و گفت‌وگوهای روان و طبیعی است. ترجمه چنین متنی تجربه‌ای چالش‌برانگیز اما در عین حال بسیار ارزشمند و لذت‌بخش است.
۲. قرابت فرهنگی ایران و عمان: هر دو سرزمین در کنار خلیج فارس قرار دارند و از فرهنگ، سنت و دغدغه‌های اجتماعی مشابهی برخوردارند. بسیاری از زنان حاضر در رمان به راحتی می‌توانستند در روستاهای جنوبی ایران زندگی کنند.
۳. صدای زن در ادبیات عرب: ترجمه آثار زنان نویسنده عرب فرصتی استثنایی است برای بازنمایی تصویر تازه‌ای از زن عرب، فراتر از کلیشه‌های سنتی و تکراری. در رمان الحارثی، زنان نه در حاشیه که در مرکز و کانون روایت‌اند.
۴. تجربه مترجم: ترجمه آثار عمانی پیش از «حریر غزاله»، از جمله «سیندرلاهای مسقط»، «زنی که پله‌ها را می‌شمارد»، «اسم‌های ما» و «غربت قنات»، به من کمک کرد تا با تنوع زبانی و فرهنگی عمان بیشتر آشنا شوم و بتوانم موسیقی و روح متن را در ترجمه منتقل کنم.
چالش‌های پیش روی ترجمه
زبان عربی عمانی غنی از اصطلاحات محلی و ضرب‌المثل‌های خاص است که در فارسی معادل مستقیم و آماده ندارند. برای حفظ طراوت و تازگی متن، گاهی از پانویس استفاده کردم تا هم معنا و هم موسیقی اثر به خوبی حفظ شود. ساختار زمان در رمان، که میان گذشته و حال در نوسان است، مستلزم دقت فراوان در چینش پاراگراف‌ها و هماهنگی لحن‌ها بود.
ادبیات عمان و جایگاه آن در جهان عرب و ایران
امروزه صدای نویسندگان عمانی در سراسر جهان عرب به خوبی به گوش می‌رسد. نویسندگانی چون هدی حمد، جوخه الحارثی و زهران القاسمی، هویتی تازه و چندلایه به ادبیات عرب بخشیده‌اند؛ ادبیاتی متفکر، انسانی و تأمل‌برانگیز. برای خوانندگان فارسی‌زبان، آشنایی با این آثار فرصتی طلایی است برای کشف «دیگری نزدیک به ما».
سخن پایانی: ترجمه «حریر غزاله» برای من کار ادبی صرف نبود، بلکه سفری فرهنگی و پرماجرا بود؛ سفری از زبانی به زبان دیگر، از زنانی به زنان دیگر. جوخه الحارثی با آثار شاخصش به خوبی نشان داده است که ادبیات می‌تواند از مرزهای جغرافیایی به راحتی عبور کند و ما را با تجربه‌های انسانی دیگر فرهنگ‌ها آشنا سازد. او با نثری ساده و در عین حال اندیشه‌ای ژرف، یادآوری می‌کند که آزادی، عشق و حافظه ارزش‌هایی جهانی‌اند. آثار او، مانند ابریشم، در عین نرمی و لطافت، استوار و ماندگارند. می‌توان گفت آثار جوخه الحارثی به وضوح نشان می‌دهند ادبیات می‌تواند راهی باشد برای شناخت خودمان از طریق تجربه دیگری.
حریر غزاله
نویسنده: جوخه الحارثی
مترجم: معانی شعبانی
انتشارات: ققنوس
تعداد صفحات: ۱۹۱ صفحه
قیمت: ۲۱۰۰۰۰ تومان
*معانی شعبانی مترجم حریر غزاله
انتهای پیام/