ظهور و گسترش اسلام

گروه جهان: نگارنده کتاب تاریخ خاورمیانه مدرن از ظهور اسلام در این منطقه اینگونه می‌نویسد؛ سران قریش با این شرایط موافقت کردند و پیامبر، با شکوهی کم‌نظیر، وارد شهری شد که تنها هشت سال پیش ناچار به ترک آن شده بود. روایات می‌گویند، او دستور داد همه بت‌های درون کعبه شکسته شوند تا این مکان، از آن پس، تنها به پرستش خدای یگانه اختصاص یابد. مکه همچنان مرکز آیین حج باقی ماند و کعبه به قلب تپنده ایمان مسلمانان تبدیل شد.

در سال‌های میان هجرت تا فتح مکه، نقش رهبری محمد(ص) روزبه‌ روز گسترده‌تر و پیچیده‌تر شد. مدینه آرام‌آرام از شهری پناهگاهی به یک دولت‌شهر کوچک بدل گشت؛ با خزانه‌داری، نیروی نظامی سازمان‌یافته و جمعیتی رو به رشد از مسلمانان. در همین دوره، قرآن به عنوان منبع اصلی هدایت و قانونگذاری، پا به صحنه‌ای تازه گذاشت.

آیات آن، در پاسخ به نیازهای نوپدید جامعه، دستورالعمل‌هایی دقیق و جامع ارائه می‌کرد؛ از شیوه اداره دولت گرفته تا نحوه تعامل مردم با یکدیگر. جلوه‌ای از آنچه اسلام را نه فقط یک ایمان فردی، بلکه نظامی اجتماعی و سیاسی نیز نشان می‌داد. برای مثال، قرآن نوشتن قراردادهای مالی ــ حتی یک قرارداد قرض ساده ـ را واجب و تکلیف دینی معرفی کرد و ترک آن را گناه دانست.

به این ترتیب، مسائل روزمره‌ای چون ازدواج، ارث، طلاق، تغذیه و روابط اقتصادی، از مرز زندگی شخصی فراتر رفت و به بخشی از تجربه دینی مسلمانان تبدیل شد. محمد(ص) با این رویکرد، پایه‌های «امت» را بنا نهاد؛ جامعه‌ای که در آن قوانین رفتار انسانی نه از عرف یا خواست فردی، که به فرمان خداوند تعیین می‌شد و رعایتشان، خود عبادتی دینی به شمار می‌آمد.

پس از فتح مکه، هرچند سخن گفتن از وحدت کامل سراسر عربستان شاید اغراق‌آمیز باشد، اما نمی‌توان انکار کرد که تحولی ژرف در جریان بود. محمد(ص) هسته اصلی مفهومی نو را پایه گذاشت: «امّت». جامعه‌ای از مؤمنان که با ایمان به خدای یگانه و پذیرش اقتدار او، در عرصه فردی و اجتماعی به هم پیوند می‌خوردند. او آموزه‌هایی عرضه کرد که نه‌تنها اخلاق فردی، بلکه مناسبات اجتماعی را دگرگون ساخت.

نوشیدن شراب و دشمنی‌های خونین قبیله‌ای را ممنوع کرد، جایگاه حقوقی زنان را به رسمیت شناخت و از حقوق محرومان و اقشار آسیب‌پذیر دفاع نمود. در شخصیت او، سه چهره کم‌نظیر در هم تنیده بود؛ پیامبری الهی، بنیانگذار دولتی نوپا و مصلحی اجتماعی. با این همه، در روزگار ما بیشتر نگاه‌ها بر جنبه‌های نظامی اسلام متمرکز مانده است. حال آنکه برای فهم ژرفای رسالت او، باید به آیات قرآن چشم دوخت؛ آیاتی که همان‌قدر که به جنگ و صلح پرداخته‌اند، از عدالت، اخلاق و زندگی روزمره نیز سخن می‌گویند.

و به پدر و مادر، نیکى کنید؛ همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان، و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر و بردگانى که مالک آنها هستید،  (سوره نسا)