عراق؛ میدان نبرد ایمان و امپراطوری

گروه جهان: نگارنده تاریخ خاورمیانه مدرن نوشت: در سال ۱۵۳۴، هنگامی که سلیمان قانونی، قدرتمندترین سلطان عثمانی، فرمان لشکرکشی بزرگی را صادر کرد، سرنوشت عراق برای دهه‌ها تغییر یافت.  او بغداد را تصرف کرد و با این پیروزی، نه‌تنها مرزهای امپراطوری عثمانی را گسترش داد، بلکه مقام سلطان را به‌عنوان فرمانروای برتر جهان اسلام تثبیت نمود.

او بغداد را تصرف کرد و با این پیروزی، نه‌تنها مرزهای امپراطوری عثمانی را گسترش داد، بلکه مقام سلطان را به‌عنوان فرمانروای برتر جهان اسلام تثبیت نمود.

از آن پس، عراق نزدیک به ۹۰ سال در دست عثمانی‌ها ماند. اما در سال ۱۶۲۴، بار دیگر طبل جنگ در میان‌رودان به صدا درآمد. شاه عباس صفوی، در اوج اقتدار خود، سپاهیان ایران را به سوی غرب روانه کرد و بغداد را بازپس گرفت. این رخداد، زخمی عمیق در حافظه تاریخی دو امپراطوری بر جای گذاشت. عثمانی‌ها در پاسخ، آماده حمله شدند اما تا ۱۴ سال بعد نتوانستند بغداد را بازپس گیرند. سرانجام در سال ۱۶۳۸، سلطان مراد چهارم، با لشکری عظیم و اراده‌ای آهنین، وارد میدان شد و پس از نبردی خونین، بار دیگر پرچم عثمانی را بر فراز بغداد برافراشت.

او بلافاصله فرمان داد تا آموزه‌های سنی دوباره در شهر جاری شود، علمای شیعه از منطقه رانده شوند و نظم مذهبی پیشین بازگردد. از آن زمان تا پایان جنگ جهانی اول، عراق زیر پرچم عثمانی باقی ماند و سیاست و مذهب آن در چهارچوب حاکمیت سنی شکل گرفت. اما این جنگ‌ها، تنها بر سر خاک و بندر و مالیات نبود. عراق برای صفویان و عثمانیان بیش از یک قلمرو اقتصادی بود؛ نماد هویت دینی و مشروعیت تاریخی‌شان به شمار می‌رفت. برای عثمانی‌ها، بغداد شهری مقدس بود؛ پایتخت خلفای عباسی و نماد میراث پنج ‌قرنی اسلام جهانی. حفظ بغداد، در چشم سلاطین عثمانی، پاسداری از گذشته‌ای بود که مشروعیت مذهبی آنها را تضمین می‌کرد.

در سوی دیگر، برای صفویان، عراق سرزمینی آکنده از معنویت و نمادهای شیعی بود. اینجا مهد دو حرم بزرگ تشیع بود: نجف، مرکز الهیات شیعه و آرامگاه امام علی(ع) و کربلا، جایگاه شهادت امام حسین(ع). در نگاه شیعیان، زیارت کربلا یادآور بزرگ‌ترین تراژدی تاریخ اسلام بود. در میان مردم، خاک کربلا چنان مقدس بود که از آن لوح‌هایی ساخته می‌شد تا زیر سر خوابیده بگذارند؛ گویی با این کار در پناه امام حسین آرمیده‌اند.

برای شاهان صفوی، حفظ حرم‌های نجف و کربلا نه یک هدف سیاسی، بلکه تکلیفی دینی و ملی بود. از دست دادن آنها به عثمانی‌ها، اندوهی بزرگ و تحقیرآمیز محسوب می‌شد. طبیعی بود که چنین سرزمینی – مقدس برای هر دو شاخه اسلام – به میدان منازعه‌ای بی‌پایان بدل شود. در نهایت، اگرچه عراق در ظاهر بخشی از امپراطوری عثمانی ماند و به زبان عربی سخن گفت، اما روح آن در میان مردمش رنگ دیگری داشت. اکثریت جمعیت عراق شیعه بودند، و شکاف مذهبی  که در سایه کشمکش‌های صفوی و عثمانی شکل گرفت، تا امروز در سیاست و جامعه عراق پژواک دارد.