مصر در مسیر توسعه علوم و فنون

گروه جهان: نگارنده کتاب تاریخ خاورمیانه مدرن در خصوص توسعه مصر می‌نویسد: محمدعلی مدرسه‌ای برای آموزش افسران در اسوان تأسیس کرد، جایی که مربیان اروپایی دانشجویانی از میان ترک‌ها و ممالیک را تربیت می‌کردند. در تلاشی دیگر برای پرورش کادری مصری آشنا با علوم نظامی اروپایی، گروه‌هایی از دانشجویان را به اروپا ـ عمدتاً فرانسه ـ اعزام کرد. اعضای این گروه‌ها، که با تجربه‌ای مستقیم از اروپا و تسلط بر زبان‌های آن بازمی‌گشتند، فراتر از صرفاً انتقال آموزش‌های نظامی، تأثیری بنیادین بر جهت‌گیری آینده کشور گذاشتند. علاوه بر آموزش تخصصی افسران، محمدعلی نهادهای آموزشی‌ای را بنیان نهاد که هدفشان تربیت کارشناسان در خدمات پشتیبانی نظامی بود. طی دوره‌ای حدود بیست‌ساله، از اوایل دهه ۱۸۲۰، مدارسی در زمینه‌های پزشکی، دامپزشکی، مهندسی و شیمی تأسیس شدند. این نهادها، درست مانند مدارس نظامی، تأثیری فراتر از اهداف اولیه خود بر جای گذاشتند و بنیان علمی و فنی مصر مدرن را تقویت کردند.

 این برنامه فشرده آموزش عالی، که تمرکز خود را بر موضوعات غربی قرار داده بود، همزمان با تلاشی گسترده برای تألیف و تولید کتاب‌های درسی و راهنماهای آموزشی مناسب همراه بود. در سال ۱۸۳۵، محمدعلی مدرسه زبان‌ها را بنیان نهاد تا مترجم تربیت کند و منابع آموزشی عربی برای مؤسسات دولتی فراهم آورد. این مدرسه، تا زمان تعطیلی‌اش در دهه ۱۸۵۰، تأثیری ژرف بر زندگی فرهنگی و آموزشی مصر بر جای گذاشت و زمینه توسعه علوم و فنون مدرن را هموار ساخت. در راستای این تحول، چاپخانه دولتی نیز تأسیس شد؛ نهادی که متون ترجمه ‌شده را منتشر می‌کرد، فرمان‌های حکومتی را به چاپ می‌رساند و در سال ۱۸۲۸، اولین روزنامه عربی‌زبان رسمی کشور با عنوان «الوقایع المصریه» را منتشر کرد. پذیرش و گسترش صنعت چاپ توسط محمدعلی، نقشی تعیین‌کننده در انتقال و نشر اندیشه‌های غربی میان نخبگان تحصیلکرده مصر ایفا کرد و پیوندی میان آموزش، اطلاع‌رسانی و مدرنیزاسیون فرهنگی برقرار کرد.

برای بنیان‌گذاری تأسیسات آموزش افسران به سبک اروپایی، محمدعلی به شمار زیادی سرباز عادی نیازمند بود تا بدنه ارتش نوین خود را تکمیل کند. در مقطعی، به اندیشه‌ای جسورانه دست زد و تصور کرد که می‌توان ساکنان سودان را به ارتشی مؤثر از بردگان تبدیل کرد. در سال ۱۸۲۰، فرمان حمله به این منطقه را صادر کرد. گرچه بخش‌هایی از سودان شمالی با موفقیت تصرف و به قلمرو مصر افزوده شد، اما ارتشی از سربازان سودانی شکل نگرفت. پس از آن، توجه محمدعلی معطوف به مصر شد و روند سربازگیری اجباری از کشاورزان مصری را آغاز کرد. این اقدام، مشابه تلاش سلیم سوم برای بهره‌گیری از ترک‌های آناتولی در ارتش نوین، انحرافی از عرف رایج عثمانی به‌شمار می‌آمد. اما محمدعلی پایبند سنت‌های گذشته نبود؛ هرچند سربازگیری بی‌وقفه موجب خالی شدن روستاها از جمعیت شد، توانست ارتشی متشکل از دهقانان ایجاد کند که شمار آن در اوج به بیش از ۱۳۰٬۰۰۰ نفر رسید. سربازگیری اجباری، شکلی نو از کنترل دولت بر جمعیت محسوب می‌شد. اجرای مؤثر این سیاست، همچون ایجاد نظام مالیاتی کارآمد، نیازمند آمار دقیق جمعیتی بود. از این رو، محمدعلی ثبت‌نام‌های نظام وظیفه را آغاز و در ادامه دستور سرشماری ملی را صادر کرد. خدمت سربازی دشوار و سربازگیری اجباری موجب ترس و وحشت مردم بود، اما محمدعلی مصمم بود که با تکیه بر یک ماشین نظامی منسجم، تلاش خود برای دستیابی به استقلال را پشتیبانی کند.