تحلیل ارتباط آب و توسعه اجتماعی در کتاب «آب و جامعه»

حسن محرابی - پژوهشگر فرهنگ: کتاب «آب و جامعه: تغییر برداشت‌ها از توسعه اجتماعی و تاریخی/ Water and Society: Changing Perceptions of Societal and Historical Development نوشته ترجه تودت سال ۲۰۲۱ منتشر شده است. ترجه تودت، مورخ و متخصص برجسته آب در این کتاب به تحلیل نقش مهم آب در توسعه اجتماعی می‌پردازد.

ترجه تودت که استاد جغرافیا در دانشگاه برگن و استاد علوم سیاسی و تاریخ جهانی در دانشگاه اسلو است، درباره موضوعات مرتبط با آب آثار زیادی را منتشر کرده و سه مستند تلویزیونی موفق هم در مورد آب ساخته که در ۱۵۰ کشور نمایش داده شده‌اند. کتاب‌های او شامل «رود نیل در عصر بریتانیایی‌ها/ The River Nile in the Age of the British» و «سفری به آینده آب/ A Journey in the Future of Water» است. تودت همچنین ویراستار مجموعه پیشگام «تاریخ آب/ A History of Water» نیز هست.

ترجه تودت در مقدمه کتاب «آب و جامعه» می‌نویسد: «این کتاب خلاصه‌ای از آموخته‌های من در مورد ارتباطات و پیوندهای بین جامعه و آب از زمان شروع کارم روی این موضوع در ۳۵ سال پیش است. بنابراین محققان، کتابداران، مهندسان آب و همسفرانی بودند که به طرق مختلف در نوشتن کتاب الهام‌بخشم بوده‌اند. ویرایش مجموعه نه جلدی «تاریخچه آب» با مشارکت بیش از ۲۲۰ محقق از رشته‌های مختلف و از تقریباً ۱۰۰ کشور، این فرصت را به من داد تا از بهترین محققان جهان در مورد مسائل مربوط به آب بیاموزم. آماده‌سازی، فیلمبرداری و مصاحبه برای سه مستند تلویزیونی در مورد تاریخ و آینده آب، مرا به بیش از ۵۰ کشور با روابط بسیار متفاوت آب-جامعه برد و در همه جا مهندسان، سیاستمداران و راهنمایان کمک کردند و اطلاعات ارزشمندی ارائه دادند. تقریباً هر تعطیلات تابستانی در۳۰ سال گذشته (قبل از تألیف کتاب) در جست‌وجوی داستان‌هایی درباره آب در جوامع، به اتفاق کارشناسان آب در امتداد حوضه‌های رودخانه‌ای پر پیچ و خم سفر کرده‌ایم و از آب‌های خیره‌کننده بازدید کرده‌ایم، با این اطمینان که هنگام دنبال کردن آب، از سفرهای جذاب در تاریخ فرهنگی، هنر و توسعه فناوری نیز لذت خواهیم برد. اغلب آنها این سفرها را به اندازه من دوست داشته‌اند، زیرا چه چیزی زیباتر از آب است؟»

در مورد هدف از تألیف کتاب باید اشاره کرد که به دلیل شکاف فزاینده بین عرضه و تقاضای آب در بسیاری از نقاط جهان و همچنین عدم اطمینان در مورد چشم‌اندازهای آبی آینده، درک ارتباط متقابل بین آب و توسعه اجتماعی ضروری‌تر شده است. رشد چشمگیر کشاورزی آبیاری شده، صنعت و شهرنشینی در دهه‌های اخیر، همراه با پیامدهای ویرانگر بیماری‌های ناشی از آب، کنترل آب را به مسأله شماره یک در بسیاری از مناطق جهان تبدیل کرده است. در واقع، مسأله آب یکی از مسائل با اهمیت سیاسی رو به رشد است.

تودت به عنوان نقطه شروع، هستی‌شناسی آب را مطابق با مفاهیم و رویکردهای تحلیلی پیشنهاد می‌کند که می‌تواند تمهیدی مفید برای تفسیر جامعه و تاریخ فراهم کند. آنچه درک ما از تعاملات آب و جامعه را بسیار حیاتی می‌کند این است که چون آب برای همه مردم در همه زمان‌ها ضروری بوده، جوامع - بدون استثنا - مجبور بوده‌اند با آبی که در پیش‌روی‌شان جریان داشته سازگار شوند یا به نحوی آن را کنترل کنند، در عین حال، نحوه حرکت آب از مکانی به مکان دیگر و از زمانی به زمان دیگر، حتی در یک مکان، متفاوت است؛ بنابراین آب یک موضوع بسیار مهم و خاص است. این ترکیب خاص، دلیل مهمی است مبنی بر اینکه چرا مطالعه تطبیقی ​​مسائل آب و جامعه مفید است. هیچ موضوع دیگری را نمی‌توان به طور یکسان در سراسر زمان و مکان مورد مطالعه قرار داد. همه جوامع را می‌توان از این منظر مورد مطالعه قرار داد: (الف) چگونه تحت‌تأثیر چشم‌انداز فیزیکی آب قرار گرفته‌اند، (ب) چگونه چشم‌انداز آبی را تغییر داده‌اند و خود و محیط را در این فرآیند تغییر داده‌اند و (ج) چگونه در مورد آب، معانی فرهنگی و ارزش آن فکر کرده‌اند. بنابراین، پیوند آب و جامعه فرصتی نادر برای تحقیقات تطبیقی ​​گسترده و در عین حال دقیق در مورد تحولات ـ هم در حوزه طبیعت و هم در درون جامعه و در زمان و مکان - فراهم می‌کند.

از دیگر سو، ما به رویکردی نیاز داریم که آب را به عنوان یک بازیگر مستقل در جامعه بازیابی کند؛ بازیگری که در یک مکان و زمان خاص قرار دارد، اما ذاتاً به مقیاس بزرگتر و بازه زمانی طولانی‌تر نیز گره خورده است، به گونه‌ای که بسیاری از ویژگی‌های ساختاری (هیدرولوژیکی، توپولوژیکی و انرژی) خود را از آنها به ارث می‌برد. بنابراین، نیاز به رویکردی وجود دارد که بتواند درک کند آبی که در سراسر سیاره و روی آن جریان دارد، چگونه مستقل از برداشت‌های فرهنگی مختلف وجود دارد، اما همچنین به عنوان یک حقیقت بدیهی، بپذیرد که آب همیشه از طریق لنزهای فرهنگی، مهندسی یا سیاسی درک می‌شود. برای اینکه بتوان روابط پیچیده، تاریخی و مکانی بین جوامع و آب را ترسیم و تحلیل کرد، این رویکرد باید هم سازه‌گرایی و هم اثبات‌گرایی را کنار بگذارد. تنها با نگاه به آب در جامعه و طبیعت به این شیوه‌ گسترده و فراگیر، می‌توان نقش و تأثیر آب را به درستی تحلیل و درک کرد و تاریخِ واقعی تأثیر فزاینده‌ چرخه آب-اجتماع و بازآرایی آن را بازسازی کرد. آب در طبیعت و جامعه جاودانه است، اما درعین حال همیشه در تغییر است. از دیدگاهی دیگر، این کتاب به نفع باستان‌شناسی تاریخی-جغرافیایی پهنه‌های آبی و رابطه جامعه و آب استدلال می‌کند؛ همزمان به طور انتقادی با گفتمان‌های گذشته در این موضوع که از نظر مکانی محدود شده‌اند، برخورد خواهد کرد. کتاب «آب و جامعه» به بازسازی و تحلیل چگونگی بازتاب سنت‌های فرهنگی و تعامل این گفتمان‌ها با پهنه‌های آبی و چگونگی ریشه داشتن نظام‌های اعتقادی و دانشی آب در تاریخ و تحلیل آنها از منظر مکانی و جغرافیایی می‌پردازد.
 
نگاهی به فصول کتاب

فصل اول کتاب، توضیح جدیدی درباره یکی از مهم‌ترین و جامع‌ترین پرسش‌های تحقیق‌شده ارائه می‌دهد: چرا جهان غرب و بریتانیا در دگرگون کردن جوامع خود در انقلاب صنعتی موفق شدند، در حالی که تمدن‌های کشاورزی پیشرو مانند چین و هند شکست خوردند؟

فصل دوم به امپریالیسم اروپایی و تجزیه آفریقا می‌پردازد و تفسیر جدیدی از چرایی پیشروی بریتانیا در «حوضه نیل» در پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم ارائه می‌دهد. فصل سوم، مطالعات شهری را مورد بازنگری قرار می‌دهد و تفسیرهایی از تاریخ و توسعه شهر به عنوان یک پدیده جهانی ارائه می‌دهد. فصل چهارم، مطالعه و درک دین از منظر آب را مورد بحث قرار می‌دهد و نشان می‌دهد چگونه می‌توان از اهمیت آب و عملکرد چرخه هیدرولوژیکی برای تحلیل کیهان‌شناسی‌ها و اسطوره‌های اصلی مذهبی و تنوع اعمال مذهبی استفاده کرد. فصل پنجم، به لایه‌های متفاوت شهرها در رابطه با آب می‌پردازد و چالش‌های امروز شهرنشینی و بحران آب را مورد بررسی قرار می‌دهد. ششمین فصل کتاب بحث حاکمیت دولت را مورد بررسی مجدد قرار می‌دهد و معتقد است وستفالی آنگونه که هواداران «اسطوره وستفالی» معتقدند، حاکمیت مطلق سرزمینی در رابطه با آب را نهادینه نکرده است و اتفاقاً بر همکاری در این رابطه تأکید دارد. همچنین روایت‌های پساوستفالیایی که مبتنی بر مرگ وستفالی در اثر جهانی شدن است را نیز نقد می‌کند و معتقد است موضوع آب به همکاری بین دولت‌ها نیازمند است. فصل هفتم به بحث در مورد حقوق منابع بین‌المللی می‌پردازد و با استفاده از نیل و مطالعه دقیق توافقنامه آب‌های نیل در سال ۱۹۲۹ به عنوان نمونه، به نفع پیشبرد درک تاریخی و فیزیکی از منبع مورد بحث استدلال می‌کند. فصل هشتم کتاب به تاریخچه آب و هوا و تغییرات آب و هوایی می‌پردازد و استدلال می‌کند آب برای هرگونه درک از فرآیندهای اقلیمی و چالش‌هایی که برای جوامع ایجاد می‌کنند، اساسی است. نهمین فصل کتاب مربوط به نسبت آب با تغییر اقلیم است که نویسنده تأکید دارد همه تغییرات اقلیمی از طریق تغییر در چرخه آب نمایان می‌شود. آخرین فصل کتاب سنت مطالعات اجتماعی در رابطه با موضوع آب است.

نویسنده درکتابش به نکات جالبی در خصوص نقش آب در زندگی شخصیت‌های برجسته تاریخ نیز اشاره می‌کند. مثلاً می‌نویسد هراکلیتوس که بیش از هر چیز به خاطر نظریه‌هایش در مورد آب و اینکه همیشه درحال حرکت است و نمی‌توان دو بار در یک رودخانه قدم گذاشت، به یاد آورده می‌شود، به دلیل سوءتفاهمش در مورد نقش آب در بدن انسان درگذشت. او درحالی‌که زیر آفتاب سوزان دراز کشیده بود، با چیزی که فکر می‌کرد آب خطرناک و ناسالم در بدنش است، می‌جنگید. او جهان را در دوگانگی آتش و آب می‌دید و هدفش «خشک شدن» بود، زیرا «روح خشک» را خردمندترین و بهترین روح می‌دانست و برای ارواح «تبدیل شدن به آب» را مرگ می‌نامید. حتی از پزشکان پرسید آیا می‌توان با تخلیه روده‌ها، آب را بیرون ریخت و وقتی گفتند این غیرممکن است، خودرا در آفتاب دراز کرد و به پسرانش دستورداد که او را بپوشانند. روز بعد درگذشت و درآگورا به خاک سپرده شد.

درباره‌ جان لاک نیز گفته شده است یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های او این بود که آب زیادی می‌نوشید زیرا فکر می‌کرد بسیار سالم است. جالب‌تر اینکه تا قرن بیستم، اهمیت حیاتی آب و مقدار آب در بدن ما درک نمی‌شد. نویسنده در خاتمه کتاب به یک نکته اساسی اشاره می‌کند و می‌نویسد ما وارد عصر جدیدی در مورد آب شده‌ایم و آن را «عصر ناامنی آب» می‌نامد.

Water and Society

 Changing Perceptions of Societal and Historical Development

آب و جامعه

 تغییر برداشت‌ها از توسعه اجتماعی و تاریخی

 نویسنده: Terje Tvedt
ترجه تودت
 انتشارات: I.B. Tauris
 تعداد صفحات: ۳۰۶ صفحه
 قیمت: ۱۹.۲۰ دلار