سیاست‌های اقتصادی محمدعلی

گروه جهان: نگارنده کتاب تاریخ خاورمیانه مدرن در خصوص سیاست‌های اقتصادی محمدعلی می نویسد:  محمدعلی دریافته بود که برای تأمین هزینه‌های ارتش، می‌بایست منابع مصر را به نهایت بهره‌وری برساند و بیشترین درآمد ممکن را از تمامی منابع تولیدی استخراج کند. در زمان انتصاب او به عنوان والی مصر، سیستم‌های موجود مالکیت زمین و مالیات‌گیری، امکان انحراف مقادیر چشمگیر درآمد از خزانه دولتی را فراهم می‌ساختند. ممالیک و برخی از علما از این وضعیت بهره می‌بردند؛ در سیستم ایلتیزام، یک نظام مالیاتی مبتنی بر مزرعه، مزرعه‌داران مبلغی ثابت به خزانه می‌پرداختند و هرگونه مازاد درآمدی که از کشاورزان تحت کنترل خود اخذ می‌کردند، برای خود نگه می‌داشتند.

در ده سال اول حکومت محمدعلی، او به مصادره زمین‌های ایلتیزام و وضع مالیات بر درآمدهای گسترده وقف اقدام کرد، درآمدهایی که پیش‌تر توسط علما مدیریت می‌شدند. وقف نهادی بود که از نظر شریعت مشروعیت داشت و به موجب آن، درآمد اموال به‌ طور دائمی برای اهداف خیریه، از جمله نگهداری مساجد و مدارس، اختصاص می‌یافت. این درآمدها از پرداخت مالیات معاف بودند و تا قرن نوزدهم بخش‌های وسیعی از اراضی کشاورزی در مصر و همچنین در قلمرو مرکزی عثمانی به وقف اختصاص یافته و از کنترل دولت خارج شده بودند. علما به عنوان امانت‌داران وقف عمل می‌کردند و عواید آن را صرف اهداف تعیین‌شده می‌ساختند. دولت‌های متمرکز در قرن نوزدهم و بیستم کوشیدند نفوذ علما بر وقف‌ها را کاهش دهند و درآمدهای ناشی از این موقوفات را تحت کنترل خود درآورند. سیاست‌های محمدعلی نیز دو هدف همزمان را دنبال می‌کرد: افزایش نفوذ دولت بر زمین و درآمد و کاهش ثروت و اعتبار ممالیک و علما. در طول سلطنت او، بخشی از زمین‌ها به مقامات مورد اعتماد واگذار شد تا در ازای معافیت‌های مالیاتی به کشت و کار بپردازند و بخش‌هایی دیگر نیز به بستگان محمدعلی بخشیده شد. نتیجه نهایی این سیاست‌ها تمرکز دارایی‌های عظیم در دستان شمار محدودی از خانواده‌ها بود.

رژیم محمدعلی همچنین در زمینه کشاورزی به آزمایش و نوآوری پرداخت و مهم‌ترین آن، کشت نوعی پنبه با الیاف بلند به نام «جمل» بود که به افتخار مهندس فرانسوی مشارکت‌کننده در توسعه آن نام‌گذاری شد. صنعت نساجی اروپا به‌سرعت به این محصول علاقه‌مند شد و پنبه جمل به یکی از سودآورترین محصولات نقدی مصر تبدیل گردید. برای افزایش درآمدها، محمدعلی اراضی حاشیه‌ای را به کشت افزود و با بازسازی و توسعه سیستم‌های آبیاری، عملکرد زمین‌های موجود را بهبود بخشید. هزاران فلاح برای لایروبی کانال‌ها و ساخت سدها به‌ کار گرفته شدند تا آب‌های نیل در فصل کم‌آبی ذخیره و برای کشت تابستانی استفاده شود. این پروژه‌های عمرانی عمدتاً با استفاده از کار اجباری کشاورزان اجرا شد. همانند سیاست‌های گسترده سربازگیری، کار اجباری با جابه‌جایی کشاورزان و الزام آنان به خدمت در گروه‌های کاری، در مناطقی که بیشترین مالیات را می‌پرداختند، به کاهش موقت بهره‌وری کشاورزی منجر شد. استفاده از خورباج (چوب شلاق) توسط سرپرستان گروه‌های کاری رایج بود؛ محمدعلی هرچند کار اجباری و این شیوه‌های تنبیهی را به طور رسمی قانونی نکرد، اما آنها را نیز ممنوع نساخت.